Reja: Kirish. I-bob. Mdh davlatlarida neolit va enolit davrlarini o’rganilishi

 
2.1. Rossiyada neolit davri manzilgohlarini o’rganilishi 
Rossiya arxeologlari Rusda Neolit davrini o’rganishda topilgan arxeologik 
maskanlardan shu davridagi o'rmon-dasht hududi katta tabiiy ekoton bilan 
chegaralangan - o'rmon-dasht qumli hudud bo'lgan. Botqoqli va quruq dasht 
o'rtasidagi o'tish chiziqlari mavjud bo'lgan. Zamonaviy va qadimiy buyumlar tabiiy 
zonaning chekka hududlariga o'xshar edi, ularga yuqori konsentratsiyali va tayga va 
dasht flora va faunasining ko'p sonli turlari ham kirgan. Neolit davri (miloddan 
avvalgi 7-1-ming yillik), oʻrmon-dasht va janubiy tayga zonasidagi Ishim 
viloyatining o’rganilishida o'rmon-dashtlarida murakkab ovchilik - baliq ovlash - 
veterinar fermasi mavjud bo'lgan. Bu haqda gapirganda, aholi punktlarining 
geomorfologik holatining xususiyatlari, osteologik material va asboblarning 
funktsional tahlili bo'yicha ma'lumotlar ham berib o'tiladi.
Ovchilik 
haqida 
ma'lumot,arxeozoologik 
material 
berish. 
Hayvon 
suyaklarining vakillik kolleksiyasi neolit davridagi Mergen (miloddan avvalgi 6-
7- ming y.) turar joyidan ham olingan. Suyak miqdori va dafnada yovvoyi hayvonlar 
turlari, asosan, bug'u, yovvoyi cho'chqa, bo'ri, ayiq,bo'rsiq, suvsar yoki samur, 
qunduz, qolganlari yolg'izlar orasida eng ko'p topilgan. Bundan tashqari, Mergen
aholi punktida yashovchi fuqarolar tepalikdan tulki, 20 ta qush turiga mansub 
suyaklar va 6 ta otryadlar bilan mashg'ul bo'lganlar. Ortifaunaning qolgan qismi 
suvda suzuvchi qushlar turlari bilan ifodalanadi, bu yerda greblar hukmronlik qiladi. 
Displeyning tosh va suyak inventarining funktsional tahlillari juda xilma-xildir, 
aholi punktining ov va baliqchilik qurollarining turli assortimenti bilan 
uyg'unlashgan. Tosh ko'proq darajada, barg shaklidagi shakllarning suyak uchi 
belgilar bilan belgilanadi, bu haqida guvohlik beradi. Ushbu hududdan topilgan 
asboblar va suyaklar, qadimgi hayvonlar shoxlari neolit davri yodgorliklari ba’zasini 
to’ldiradi.
Koshkino bosqichi, Boborykino madaniyati, miloddan avvalgi 11-12-ming 
neolit davriga oid ov qurollari igna shaklidagi strelka uchlari bilan shakllangan, 
qiyshiq kesilgan nayzalar va o'tkirlangan tishli nuqtalar bilan keskir va konussimon 
topilgan. Ishim viloyatining Za hududida joylashgan o'rmon-dashtlari hududlari 
o’rganilganda yerda daraxtlar konus shaklida ekilgan. Ural analogi topilmagan. 
Neolit davrida qamishlardan foydalanib yashash bo'lganligi haqida ma'lumotlar 
keltirilgan. Ishim viloyatida o'rmon-dasht aholisining to'plamida uchli va keskir 
qurollar mavjudligini ko'rsatish mumkin. Mergen va Serebryanka aholi punktlaridan
sopol va tosh bo'laklari topilganligi bu yerda neolit davriga oid manzilgohlar 
borligini anglatadi. Ko'llar qirg'og'ida, daryoning og'zida va ayniqsa, daryo tizimlari, 
daryo - kanal - ko'l kabi katta rol o'ynagan joylarda bu kabi materiallar topib olingan. 
Baliq ovlash ham keng avj olgan. Aholi punktining madaniy qatlami mavjudligi 
Mergen hududidan ko'p sonli suyaklar va qirrali toshlar topib olinishi orqali 

---

18 
ifodalanadi. Koshkinskiy qishlog'ining aholisi baliq ovlash bilan shug'ullangan. 
Paleozoologik tahlil natijasida Liz hududi o’rganilganda to'rt turdagi baliqlar 
aniqlangan: sazan, ide, perch, pike. Bu manzilgohni o’rganilishidan shuni aytish 
mumkinki arxeologlar bu yerning qadimgi aholisi kundalik turmush tarzi ovchilik 
bilan shug’ullanganligini anglatadi. Rus arxeologlari Neolit davrini 
o’rganishganlarida Boborykino va Koshkin bosqichi va Kokui madaniyati 
manzilgohlaridan faqat suyak va sopol asboblar topilganligi manbalarda uchraydi 
va hujjatlashtirilgan, Mergendan ba’liq ovlash uchun shu davr odamlari to’r 
tikishganligi, sopol merk Serebryank, Mergen, Yurtobo va shox fusilo Mergen 
manzilgohlaridan topilgan. Bu yerda individual baliq ovlash vositalari mavjud 
bo'lgan. Baliq ovlash vositalarida keramikaning yo'qligiga e'tibor berish muhim 
bo'lgan, chunki baliqlar bunday vositalardan yiroqlashishga urinishlari mumkin.
Ov o'ljasi uchun pichoqlar, suyaklar , tosh yordamida yasalgan chopperlarni 
misol qilib keltirish mumkin. Bular vositasida go'shtni kesish va baliqlarni tozalash 
mumkin. Bilvosita, Rus arxeologi Svetlana Skuchena o’zining neolit davrini 
o’rganishda olib brogan izlanishlarida, yozgan dissertatsiyasida shunday yozgan 
suyak bilan qoplangan ba’zi bir qurollar bunga guvohlik bera oladi. Neolit uchun 
ilk davrlarda mintaqaning insert asboblari, suyak va shox juda kam uchrar edi. Meni 
eng ko'p qiziqtirgan narsa ham aynan shunga bog'liq. Mergen 6 manzilgohida 
yerlarni qazish jarayonida topilgan bir qirrali toshlardan foydalanilganligi 
aniqlangan.
Petrografik tadqiqotlar natijasida ibtidoiy odamlar toshdan foydalanganlari 
aniqlandi, bu yer xomashyo qazib olinishi mumkin bo'lgan o'rmon-dasht hududi 
bo’lgan ekanligi gumon qilingan. Prishim aholisi bundan foydalanishi mumkin edi. 
Ushbu hududdan topilgan tosh-qurollar namunalari: opal, opal-kalsedon, kalsedon-
sementli kvarts qumtoshi, to'rtlamchi davrning mahalliy kanal yoki konlari paydo 
bo'lgan toshlardan yasalgan asboblar, silliq kvarts qumtoshlaridan yasalgan 
chopperlar, yuqori daryoda, Irtishning oʻng qirgʻogʻida Abalak yaqinidagi Tobol 
loylaridan yasalgan idishlar, Irendyksko Svi konlarini ifodalovchi tufit va uning 
chiqishidan, oqishidan hosil bo'lgan loylardan yasalgan anjomlar topip o’rganilgan. 
Uralning yuqori oqimi yaqinida—Magnitogorsk tumanidan quyidagi narsalar 
topilgan: kvarsitlar, yotqiziqlar daryoning yuqori oqimida joylashgan. Silliqlangan 
fanit-porfir-Aushkul jasperlari Magnitogorskning sharqiy qismi—yuqori daryo 
Miassda joylashgan. Tobol, kichik massiv - daryoning yuqori oqimida joylashgan.
Xomashyo oqimi yo'nalishi bo'yicha neolit va enolit davriga oid petrografiya 
ma'lumotlari.Mintaqa o'zgardi va tog'larning joylashishini, massivini va Ural 
daryosining ulushini aniqlandi va qozoqlarning kichik tepaliklari ham bu hududga 
qo'shib olindi. Biroq toshning miqdoriy taqsimotini hisobga olgan holda 
yodgorliklar majmuasidagi xomashyo izlari, bunga berilgan afzalliklarni aniqlash 
mumkin bo'lgan. Hozircha ko'rib chiqilayotgan yodgorliklarning hech biri dastlabki 
bosqichda mustahkamlanmagan yadrolarning bo'linishi kabi muhim ahamiyatga ega 

---

19 
emas. Turar-joy uchun Mergen 6 hududi bitta massiv yadroni tamon qiladi, natijada 
boʻlinish uchun toʻliq tayyorlanadi va chiqindi mahsulotlar olib tashlanadi va toshlar 
qobiq bilan maydalanganiligi qoldiqlari topildi. Birlamchi bo'linish bosqichi aholi 
punktlaridan tashqarida sodir bo'ldi. Shunday qilib, Pritobolda neolitdan, Ishim 
viloyatidan farqli o'laroq kamroq kvarts qumtoshlari, kamroq slanetslar topilgan. 
Neolitgacha boʻlgan turli xil xomashyo manbalari. Tosh sanoatida o'rmon-dasht 
hududida Prishim ikki asosiy tosh guruhidan foydalanish bilan tavsiflanadi. 
Xomashyoning izlari—kvarts qumtoshi va jasperoidlar. Perio mezolitda 
ishlatiladigan xomashyo tarkibi hisoblangan termin edi. Lekin bu atama neolitda
boshqacha bo'ldi. Mezolitda (miloddan avvalgi VIII ming yillik) kvarts toshlari o'rni 
afzal ko'rilgan. Qoyalarda kvarts qumtoshi 66,7% foizni tashkil qilgan. Perio-ilk 
neolitda (miloddan avvalgi 7-ming yillik oxiri) Mergen 3 posyolkasida kvarts 
qumidan foydalanish hali ham katta ahamiyatda ega edi (45%) va jasperlar bilan 
ifodalangan jasperoid guruhlaridan foydalanishning ortib borayotgan ulushi, 
silliqlangan tufitlar, cherts va serpantinitlar taxminan 35% ni tashkil qilar edi. 
Taxminan 7-6 ming yilliklar boshlarida Mergen 6 aholi punktida jasperoid 
guruhlari ustunlik qilishni boshladi (taxminan 60%) va qisman kvarts qumlari 
(32,2%) o'z o'rnini yo'qotdi. Neolit davri o'rtalarida (miloddan avvalgi 5-ming 
yillikning ikkinchi yarmi) Mergen 7 va Serebryanka aholisi punktlarida jasperoidlar 
ko'proq foydalanilgan— Zovalis jaspersimon jinslar (67% va 62%), kvarts qumtosh 
(18 va 10%). Bu dinamika, aftidan, o'rmon aholisi o'rtasidagi madaniy aloqalarning 
rivojlanishini aks ettirar edi. Prishim Janubiy Ural aholisi bilan toshni qayta ishlash 
va asboblar yasashda tosh sanoati hamda izotropik toshlarni ishlatishadi. 
Yumshoqroq (shiferga o'xshash) asboblarni ishlab chiqarish uchun qisman silliqlash 
va pardozlash bo'yicha mutaxassisni talab qilar edi. Har xil turdagi obrazivlar uchun 
asosan yirik va mayda zarrali qumtoshlardan iborat bo'lgan materiallar zarur edi. 
Hozircha ko'rib chiqilayotgan yodgorliklarning hech biri dastlabki bosqichda 
mustahkamlanmagan yadrolarning bo'linishi kabi muhim ahamiyatga ega emas. 
Turar-joy uchun Mergen 6 hududi bitta massiv yadroni tamon qiladi, natijada 
boʻlinish uchun toʻliq tayyorlanadi va chiqindi mahsulotlar olib tashlanadi va toshlar 
qobiq bilan maydalanib, topiladi. Birlamchi bo'linish bosqichi aholi punktlaridan 
tashqarida sodir bo'ldi. Bu esa sanoatning asosiy qismi edi va prizmatik bo'linish 
texnikasi, bu siqish texnikasidan foydalanish uchun asoslangan edi. Bu faqat 
toshning o'lchamidagi farqni qo'llashda ifodalangan, ammo namoyon bo'lishi uchun 
asosiy blank sifatida ishlatiladigan plastinkaning morfologik xususiyati asboblar, 
kenglik va qalinlikning o'zgarishi bilan ifodalangan. Modifikatsiya esa qayd etilgan.
Natijada Katenkaning o'lkasining neolit mikroplastiya uzunligi 1 sm 
kengligida ekanligi ma'lum bo'ladi. Bu esa 79% ni tashkil qiladi. Ilk neolit davri 
(miloddan avvalgi 7-ming yillik oxiri) Mergen 3 va Yurtobor manzilgohlari 3 ta 
mikroplastinka kengligi 1s 53% va 44% ni tashkil qiladigan hududlarga aylangan. 
Posyolkasi Mergen 6 ning (miloddan avvalgi VII-VI ming) ulushi 79% ni tashkil 

---

20 
qiladi. Miloddan avvalgi 5-ming yillikda n Mergen 7 va Serebryankada
mikroplastmassalarning ulushi 22% va 17% gacha kamayadi. Plitalar qalinligi perio-
neolit kichik o'zgarishlarni boshdan kechiadi. Nisbiy qalinlik kattaligi 0,2 s (45%), 
neolitda qatlam qalinligi mana shu miqdorni tashkil qilgan edi . Aholi punkti Mergen 
3- 35%, Mergen 6 - 36%, Mergen 7 - 36%, Serebryanka 1 -0,3-0,4 s (29% va 23%) 
ni tashkil qilgan edi. Quyidagi texnologik jihatdan bu tipologik ishlab chiqarish bir 
martalik mahsulotlar - o'q uchlari, so'nggi qirg'ichlar, nuqtalar, tokis bilan yuz, turli 
materiallarni (teri, suyak, shox, yog'och, keramika va boshqalar) ni qayta ishlash 
uchun ishlatiladi. Sanoatning yorma tarkibi bevosita prizmatik texnikaning 
sifatlariga bog'liq. Bu asboblar to'plamida juda ko'p nukleinlarning mavjudligini 
aniqlab olish mumkin. Ular turli o'lchamlarda maydalangan va ko'pincha dumaloq 
qilingan blankalar bo'lib xizmat qiladi. Turli xil operatsiyalar uchun funktsional 
ravishda ishlatiladigan qirg'ichlar inson ehtiyojlarini har tomomdan qondirib kelgan. 
Ish qismlari ulanishlarini yeydi, ya'ni zaiflashtiradi.
Neolit hududidagi funksiya qayd etilmagan va asboblarni rerurslash o'rtasida 
bog'liqlik mavjud. Neolit davrining madaniy va xronologik rerursi juda zaif 
ko'rsatkich bo'lib, shuni ta'kidlash mumkinki, yuzta rerurs bilan chekka rerurslarga 
ham ustunlik berish mumkin edi. Aholi punktlarining asboblar to'plamlari resursli 
va uchi bo'lmagan plitalar bilan ifodalanadi— qirg'ichlar, pirserlar, matkaplar, 
qirg'ichlar va kamroq darajada, uchli strelkalar, tishli asboblar, kesgichlar, qirrali 
nuqtalar, geometric yog'siz mikrolitlar, to'mtoq orqali plitalar. Atrof-muhitda 
funktsional asboblar yo'q, ma'lum bir foiz (taxminan 16%) pichoqlar va resurslangan 
flakesni qayta ishlash, ya'ni undan foydalanish va oldindan ishlov berishsiz ulardan
foydalanishim mumkin emas.
Ba'zi asboblarni qayta ishlashga va operatsiyalarni bir qismga birlashtirishga 
hojat yo'q. Savdo, xususan, yog'ochni qayta ishlash sanoatida juda yaxshi o'rnatilgan 
materiallar — tishli asboblar. Bunda butun to'plam juda o'xshash morfologiya va 
ozgina o'zgartirishlar bilan belgilangan qirg'ichlar, nuqtalar, so'nggi qirg'ichlar, 
yoriqlar ustidagi qirg'ichlar, pirsinglar, matkaplar va boshqalar bilan to'ldirilgan. 
Ichki ishlab chiqarish ehtiyojlarining differensiatsiyasi tufayli odamlar o'zlarining 
turli maqsadlariga erisha olganlar.
Toshni qayta ishlash asboblari miqdoriy jihatdan juda kam uchraydi 
(abrazivlar, maydalagichlar, retoucherlar shuningdek suyaklar). Turli o'lchamdagi 
plitkalar ustunlik qiladi,bir yoki ikkita ishlaydigan sirtga ega bo'lgan va o'ziga xos 
biri mavjudligini qayd etishi mumkin bo'lgan abraziv moddalar olimlar 
tomomonidan topib olingan. Madaniy va xronologik atributiya masalasida 
aytilganidek (Xlopachev, 2011. 7-bet), shuni ta'kidlash kerakki, neolit davri 
oʻrmon-dasht hududlarida uchraydigan va aralash komplekslarning o'ziga xos 
madaniy 
shakllanishlari 
va 
chakalakzorlarida 
yer 
posyolkasining 
tosh 
komshyuklarida asbob-uskunalarni qo'llash ehtiyojdan ichkarida edi. Danna

---

21 
barqaror texnologik kompleksning mavjudligi bilan bog'liq edi, lekin talab sifat 
o‘zgarishlarini boshdan kechirmoqda.
Leo-tepa neolit davrining manzilgohini o’rganilishida suyak qoldiqlarini 
o’rganilishini tanishib o'tamiz. Rus arxeologi Svetlana Skuchena Mergen 6 
posyolkasi materialini va dafn inventarini va shunga o'xshash narsalarni ma'lumot 
o'rnida berib o'tgan. Mergen manzilgohini o’rganishda dafn etish haqida ma'lumotlar 
judayam kam. Suyak mahsulotlarining katta kolleksiyasi xomashyoning tabiatini va 
uni qayta ishlash usulini to'g'ri va to'liq tushunishga bog'liq. Ushbu manzilgohda 
qabrlar topip o’rganilgnda fizik xususiyatlari qisman mahsulot funktsiyasiga mos 
massiv quvurli suyaklar, qovurg'alar, metapodiya, tishlar, shox, asosan, maydalagich 
va hunarmandchilik buyumlarini tayyorlash uchun ishlatilgan buyumlar topilgan. 
Texnologiya suyakda mexanik ta'sirga asoslangan suyak o'ymakorligini 
ishlab chiqarish va quyidagilarni o'z ichiga oladi: kesish, pardozlash, arralash, 
planyalash, silliqlash. Tipologik uy jihozlarini aniq ko'rsatadigan turli xil suyaklar 
va shox asboblari ishlab chiqarishlar insonlarga bog'liq bo'lgan. Xo’jalik ashyolari 
ishlab chiqarish turlari teri ishlab chiqarishdan boshlangan. Inventarizatsiyadan 
ko'ra, shkuni qayta ishlash yuqori darajada edi.
Qayta ishlash bilan shku va parmalash vositalari juda xilma-xil qurollardir. 
Neolit davridagi aholi tomonidan foydalanilgan materiallar Ishim o'lkasining 
o'rmon-dashtlari, asosan, palinologik tadqiqotlar ma'lumotlari bilan aniqlangan. 
Muqobil materiallar Mergen 7 aholi punktining qazish ishlari natijalariga dalil bo'lib 
xizmat qildi, bu yerda uyning poydevori 2 chuqurini to'ldirishda uyning qoldiqlari 
topilgan, shu jumlada yong'inda qulab tushgan tomlar ham topilganligi ma’lum 
bo’lgan. Bu yerda keng funksionallikka ega tegishli vositalar mavjudligi nazarda 
tutilgan. Yog'ochga ishlov berish ishlab chiqarish to'plami, shu jumladan bolta va 
tosh ,shoxlar, suyak keskilari va ayiqning qirg'ichlari va tishlari, kesgichlar, 
qirg'ichlar va pastki jag'larning kesuvchisi orqali ishlov berilgan tarixiy topilmalar 
topilgan. Ularning balandligi taxminan 3–10 sm. Yog'ochga ishlov berish uchun 
mo'ljallangan asboblari mavjudligi bilan tavsiflanadi ular shaklan katta uchburchak 
va shakli penikulyardir.
Neolit davrida turar-joy materialini baholash mumkin. Bolta va keskir 
asboblarda qilingan va shox bo'ylab kesilgan, bor suyakka qaraganda qattiqroq 
bo'lgan anjomlar orqali uylar uchun taxtalar ishlatilgan. Shakllar asosan tekis. 
Pichoqlar — nosimmetrik yangi / assimetrik qisman silliqlangan bo'lgan. Bolta va 
tesse uzunligi taxminan 10,22 ga o'zgaradi. Daraxtlarni qobig'idan ozod qilish uchun 
Dolo suyaklarining chopper qirralaridan foydalaniladi (uzunligi 10-15 sm).Odatiy 
farq - bu qoplamaning bir yoki ikkita uzunlamasi qirralarning mavjudligi va kuchli 
ekanligi. Oluklar— har xil o'lchamdagi keskir asboblar tayyorlash uchun 
qo'llaniladi. Ko'proq kichik ishlar uchun, masalan, asbob qismlarini ishlab 
chiqarishda ayiq tishi va kemiruvchi rangli qalamlar ishlatish. O'ymakor ayniqsa 

---

22 
qiziq - itlar qirib tashlangan va ikkiga bo'lingan ayiq, unda nayza shaklidagi 
chuqurchaga tish emali bilan sayqallangan.
Neolit davrida sopolga ishlov berish, ishlab chiqarishning shakllanishi va 
rivojlanishi, ayniqsa, loydan ishlov berish bilan bog'liq turli xil asboblarning 
ko'rinishi: spatulalar, belkuraklar, nuqtalar, bezaklar va ishlatiladigan turli xil 
asboblar idishlarni, yaxshi rivojlangan keramika ishlab chiqarish haqida gapiriladi.
Idishning ishlab chiqarilishi differensiallikning paydo bo'lishi bilan birga 
keldi. Asosan suyak mahsulotlari bilan ifodalangan maxsus asboblar orqali 
ifodalanadi. Idishlarni tayyorlash ehtiyotkorlik bilan ishlashni talab qiladi. Yuzaki 
ishlov berish – tugallangan plastmassa yoki yarim quruq idish bilan ishlashning 
keyingi bosqichiga o'tishga halaqit qiladi.Ushbu mahsulotlar majmuasining 
o'zgaruvchanligi turar-joy kollektsiyasini ko'rsatadi. Loydan idish ishlab chiqarish 
va sirtga ishlov berish bilan bog'liq asboblar spatulalar bilan ifodalanadi. Deyarli 
barcha mahsulotlar berilgan guruhlarda birlashgan izlar bo'laklari bilan 
uyg'unlashadi, bu ikkalasi uchun ham umumiy emas, deyarli barchasi sirtni 
tekislash, silliqlash va urish uchun ishlatilgan asboblardir. Spatula va idishni 
shakllantirish bosqichi tashqi va ichki tomondan ishlanadi. Ular loyni moylashadi 
va tikuvni yopishadi. Ortiqcha loy yoki korollaning tekis chetining shakllanishi ham 
juda ko'p vaqt talab qiladi. Spatulalar tekislanadi.
Neolit davrida to'quv jarayoni ham rivojlangan. To'quv ishi maxsus kuchni va 
qobiliyatni talab qiladi, bunda insondan to'qish uchun maxsus mahoratning o'zigina 
yetarli bo'libgina qolmay, did ham o'zgacha ahamiyat kasb etadi. Ibtidoiy odamlar 
bu paytda hayvon terilaridan foydalanganlar va bu terilar orqali o'zlari uchun va 
mahsulotlarni g'amlash uchun xaltalar to'qib olganlar. Abatta to'quv jarayoni ulkan
katta sabrni talab qilar edi. Neolit davrida ayollar uchli chopperlar orqali o'zlariga 
spitsa yasab olganlar, albatta bu paytda erkaklar ham qanday to'qishni bilganlar. 
Erkaklar ayniqsa daraxtlarning shoxlari va barglari yordamida hayvonlar uchun 
tuzoq tayyorlaganlar. Bu usullar samarali bo'lib ular birgalikda yashash uchun 
sharoitlarni yetarli qilib olganlar. Uy qurishda esa ba'zan hayvonlarning 
suyaklaridan foydalanilar edi. To'quv jarayoni materiallari arxeologlar tomonidan 
Krom tog'idan topilgan va ilmiy xulosalarga kelingan. 
Rossiya arxeologlari Rusda Neolit davrini o’rganishda topilgan arxeologik 
maskanlardan shu davridagi o'rmon-dasht hududi katta tabiiy ekoton bilan 
chegaralangan - o'rmon-dasht qumli hudud bo'lgan. Botqoqli va quruq dasht 
o'rtasidagi o'tish chiziqlari mavjud bo'lgan. Zamonaviy va qadimiy buyumlar tabiiy 
zonaning chekka hududlariga o'xshar edi, ularga yuqori konsentratsiyali va tayga va 
dasht flora va faunasining ko'p sonli turlari ham kirgan. Neolit davri (miloddan 
avvalgi 7-1-ming yillik), oʻrmon-dasht va janubiy tayga zonasidagi Ishim 
viloyatining o’rganilishida o'rmon-dashtlarida murakkab ovchilik - baliq ovlash - 

---

23 
veterinar fermasi mavjud bo'lgan. Bu haqda gapirganda, aholi punktlarining 
geomorfologik holatining xususiyatlari, osteologik material va asboblarning 
funktsional tahlili bo'yicha ma'lumotlar ham berib o'tiladi.
Ovchilik 
haqida 
ma'lumot,arxeozoologik 
material 
berish. 
Hayvon 
suyaklarining vakillik kolleksiyasi neolit davridagi Mergen (miloddan avvalgi 6-
7- ming y.) turar joyidan ham olingan. Suyak miqdori va dafnada yovvoyi hayvonlar 
turlari, asosan, bug'u, yovvoyi cho'chqa, bo'ri, ayiq,bo'rsiq, suvsar yoki samur, 
qunduz, qolganlari yolg'izlar orasida eng ko'p topilgan. Bundan tashqari, Mergen
aholi punktida yashovchi fuqarolar tepalikdan tulki, 20 ta qush turiga mansub 
suyaklar va 6 ta otryadlar bilan mashg'ul bo'lganlar. Ortifaunaning qolgan qismi 
suvda suzuvchi qushlar turlari bilan ifodalanadi, bu yerda greblar hukmronlik qiladi. 
Displeyning tosh va suyak inventarining funktsional tahlillari juda xilma-xildir, 
aholi punktining ov va baliqchilik qurollarining turli assortimenti bilan 
uyg'unlashgan. Tosh ko'proq darajada, barg shaklidagi shakllarning suyak uchi 
belgilar bilan belgilanadi, bu haqida guvohlik beradi. Ushbu hududdan topilgan 
asboblar va suyaklar, qadimgi hayvonlar shoxlari neolit davri yodgorliklari ba’zasini 
to’ldiradi.
Koshkino bosqichi, Boborykino madaniyati, miloddan avvalgi 11-12-ming 
neolit davriga oid ov qurollari igna shaklidagi strelka uchlari bilan shakllangan, 
qiyshiq kesilgan nayzalar va o'tkirlangan tishli nuqtalar bilan keskir va konussimon 
topilgan. Ishim viloyatining Za hududida joylashgan o'rmon-dashtlari hududlari 
o’rganilganda yerda daraxtlar konus shaklida ekilgan. Ural analogi topilmagan. 
Neolit davrida qamishlardan foydalanib yashash bo'lganligi haqida ma'lumotlar 
keltirilgan. Ishim viloyatida o'rmon-dasht aholisining to'plamida uchli va keskir 
qurollar mavjudligini ko'rsatish mumkin. Mergen va Serebryanka aholi punktlaridan
sopol va tosh bo'laklari topilganligi bu yerda neolit davriga oid manzilgohlar 
borligini anglatadi. Ko'llar qirg'og'ida, daryoning og'zida va ayniqsa, daryo tizimlari, 
daryo - kanal - ko'l kabi katta rol o'ynagan joylarda bu kabi materiallar topib olingan. 
Baliq ovlash ham keng avj olgan. Aholi punktining madaniy qatlami mavjudligi 
Mergen hududidan ko'p sonli suyaklar va qirrali toshlar topib olinishi orqali 
ifodalanadi. Koshkinskiy qishlog'ining aholisi baliq ovlash bilan shug'ullangan. 
Paleozoologik tahlil natijasida Liz hududi o’rganilganda to'rt turdagi baliqlar 
aniqlangan: sazan, ide, perch, pike. Bu manzilgohni o’rganilishidan shuni aytish 
mumkinki arxeologlar bu yerning qadimgi aholisi kundalik turmush tarzi ovchilik 
bilan shug’ullanganligini anglatadi. Rus arxeologlari Neolit davrini 
o’rganishganlarida Boborykino va Koshkin bosqichi va Kokui madaniyati 
manzilgohlaridan faqat suyak va sopol asboblar topilganligi manbalarda uchraydi 
va hujjatlashtirilgan, Mergendan ba’liq ovlash uchun shu davr odamlari to’r 
tikishganligi, sopol merk Serebryank, Mergen, Yurtobo va shox fusilo Mergen 
manzilgohlaridan topilgan. Bu yerda individual baliq ovlash vositalari mavjud 
bo'lgan. Baliq ovlash vositalarida keramikaning yo'qligiga e'tibor berish muhim 

---

24 
bo'lgan, chunki baliqlar bunday vositalardan yiroqlashishga urinishlari mumkin.
Ov o'ljasi uchun pichoqlar, suyaklar , tosh yordamida yasalgan chopperlarni 
misol qilib keltirish mumkin. Bular vositasida go'shtni kesish va baliqlarni tozalash 
mumkin. Bilvosita, Rus arxeologi Svetlana Skuchena o’zining neolit davrini 
o’rganishda olib brogan izlanishlarida, yozgan dissertatsiyasida shunday yozgan 
suyak bilan qoplangan ba’zi bir qurollar bunga guvohlik bera oladi. Neolit uchun 
ilk davrlarda mintaqaning insert asboblari, suyak va shox juda kam uchrar edi. Meni 
eng ko'p qiziqtirgan narsa ham aynan shunga bog'liq. Mergen 6 manzilgohida 
yerlarni qazish jarayonida topilgan bir qirrali toshlardan foydalanilganligi 
aniqlangan.
Petrografik tadqiqotlar natijasida ibtidoiy odamlar toshdan foydalanganlari 
aniqlandi, bu yer xomashyo qazib olinishi mumkin bo'lgan o'rmon-dasht hududi 
bo’lgan ekanligi gumon qilingan. Prishim aholisi bundan foydalanishi mumkin edi. 
Ushbu hududdan topilgan tosh-qurollar namunalari: opal, opal-kalsedon, kalsedon-
sementli kvarts qumtoshi, to'rtlamchi davrning mahalliy kanal yoki konlari paydo 
bo'lgan toshlardan yasalgan asboblar, silliq kvarts qumtoshlaridan yasalgan 
chopperlar, yuqori daryoda, Irtishning oʻng qirgʻogʻida Abalak yaqinidagi Tobol 
loylaridan yasalgan idishlar, Irendyksko Svi konlarini ifodalovchi tufit va uning 
chiqishidan, oqishidan hosil bo'lgan loylardan yasalgan anjomlar topip o’rganilgan. 
Uralning yuqori oqimi yaqinida—Magnitogorsk tumanidan quyidagi narsalar 
topilgan: kvarsitlar, yotqiziqlar daryoning yuqori oqimida joylashgan. Silliqlangan 
fanit-porfir-Aushkul jasperlari Magnitogorskning sharqiy qismi—yuqori daryo 
Miassda joylashgan. Tobol, kichik massiv - daryoning yuqori oqimida joylashgan.
Xomashyo oqimi yo'nalishi bo'yicha neolit va enolit davriga oid petrografiya 
ma'lumotlari.Mintaqa o'zgardi va tog'larning joylashishini, massivini va Ural 
daryosining ulushini aniqlandi va qozoqlarning kichik tepaliklari ham bu hududga 
qo'shib olindi. Biroq toshning miqdoriy taqsimotini hisobga olgan holda 
yodgorliklar majmuasidagi xomashyo izlari, bunga berilgan afzalliklarni aniqlash 
mumkin bo'lgan. Hozircha ko'rib chiqilayotgan yodgorliklarning hech biri dastlabki 
bosqichda mustahkamlanmagan yadrolarning bo'linishi kabi muhim ahamiyatga ega 
emas. Turar-joy uchun Mergen 6 hududi bitta massiv yadroni tamon qiladi, natijada 
boʻlinish uchun toʻliq tayyorlanadi va chiqindi mahsulotlar olib tashlanadi va toshlar 
qobiq bilan maydalanganiligi qoldiqlari topildi. Birlamchi bo'linish bosqichi aholi 
punktlaridan tashqarida sodir bo'ldi. Shunday qilib, Pritobolda neolitdan, Ishim 
viloyatidan farqli o'laroq kamroq kvarts qumtoshlari, kamroq slanetslar topilgan. 
Neolitgacha boʻlgan turli xil xomashyo manbalari. Tosh sanoatida o'rmon-dasht 
hududida Prishim ikki asosiy tosh guruhidan foydalanish bilan tavsiflanadi. 
Xomashyoning izlari—kvarts qumtoshi va jasperoidlar. Perio mezolitda 
ishlatiladigan xomashyo tarkibi hisoblangan termin edi. Lekin bu atama neolitda
boshqacha bo'ldi. Mezolitda (miloddan avvalgi VIII ming yillik) kvarts toshlari o'rni 
afzal ko'rilgan. Qoyalarda kvarts qumtoshi 66,7% foizni tashkil qilgan. Perio-ilk 

---

25 
neolitda (miloddan avvalgi 7-ming yillik oxiri) Mergen 3 posyolkasida kvarts 
qumidan foydalanish hali ham katta ahamiyatda ega edi (45%) va jasperlar bilan 
ifodalangan jasperoid guruhlaridan foydalanishning ortib borayotgan ulushi, 
silliqlangan tufitlar, cherts va serpantinitlar taxminan 35% ni tashkil qilar edi. 
Taxminan 7-6 ming yilliklar boshlarida Mergen 6 aholi punktida jasperoid 
guruhlari ustunlik qilishni boshladi (taxminan 60%) va qisman kvarts qumlari 
(32,2%) o'z o'rnini yo'qotdi. Neolit davri o'rtalarida (miloddan avvalgi 5-ming 
yillikning ikkinchi yarmi) Mergen 7 va Serebryanka aholisi punktlarida jasperoidlar 
ko'proq foydalanilgan— Zovalis jaspersimon jinslar (67% va 62%), kvarts qumtosh 
(18 va 10%). Bu dinamika, aftidan, o'rmon aholisi o'rtasidagi madaniy aloqalarning 
rivojlanishini aks ettirar edi. Prishim Janubiy Ural aholisi bilan toshni qayta ishlash 
va asboblar yasashda tosh sanoati hamda izotropik toshlarni ishlatishadi. 
Yumshoqroq (shiferga o'xshash) asboblarni ishlab chiqarish uchun shlyapalar 
qisman silliqlash va pardozlash bo'yicha mutaxassisni talab qilar edi . Har xil turdagi 
obrazivlar uchun asosan yirik va mayda zarrali qumtoshlardan iborat bo'lgan 
materiallar zarur edi .