3. Texnologik sxemani tanlash va asoslash.
Yog‘larni reaktivsiz parchalashdan olingan glitserinli suv tarkibida, glitserin
va suvdan tashqari, xilma xil turdagi organik va mineral aralashmalar ham bo‘ladi.
Bu aralashmalar miqdori gidrolizlanayotgan moy sifati va assartimentiga bog‘liq.
Aralashmalarning ko‘p qismi lipidlar, ayniqsa yog‘ kislotalari bo‘lib, ular glitserinli
suvning 0,3-1,5% ini tashkil etadi. Bundan tashqari 0,05-0,1%
amino birikmalar,
jumladan, 0,02-0,04% amino kislotalar, 0,04-0,08% karbonal birikmalar,
0,004-0,008% uglevodlar, mineral tuzlar va boshqalar mavjud.
Bu moddalarning ko‘pligi sirt aktivligiga ega bo‘lib, suv-yog‘ emulsiyasi
turg‘unligini oshiradi. Bu esa glitserinli suvni qayta ishlashni qiyinlashtiradi.
Glitserinli
eritmani konsentrlashdan avval, u aralashmalardan tozalanadi.
Bundan maqsad:
- birinchidan, standart talablarga javob beradigan toza glitserin olish
- ikkinchidan, bug‘latish jarayonini texnologik shartlarini to‘liq ta’minlash (isitish
trubalarida qo‘yqa hosil bo‘lishini kamaytirish vakuum apparatlarda glitserinni
ko‘piklanishini oldini olish va boshqalar)
- uchinchidan, apparatni korroziyadan himoya qilishdir.
Yog‘larni reaktivsiz gidrolizidan olingan glitserinli suv murakkab geterogen
sistema bo‘lib, tarkibida har xil tabiatli aralashmalar,
chin va kolloid eritmalar
holida, hamda emulsiya ko‘rinishda bo‘ladi. Shu sababli bunday suvdan
aralashmalarni ajratish bir qator asosiy texnologik jarayonlarni talab etadi: kolloid
sistema barqarorligini buzish; lipidlarni glitserinli suv bilan hosil qilgan emulsiyani
parchalash; lipidlarni, suvda eriydigan ionogen va noionogen birikmalarini
yo‘qotish. Bu barcha jarayonlarni amalga oshirish
uchun glitserinli suvni
tozalashni bir necha usuli mavjud.
Tindirish glitserinli suv va yog‘ kislotalari zichliklarining farqiga
asoslangan: dastlab glitserinli suv ustiga yog‘ kislotalar ajraladi, keyin u yoki bu
usul bilan ajratib olinadi.
Glitserinli suvni qaynatish natijasida suv-yog‘
emulsiyasi
buziladi, yog‘ kislotalari va neytral yog‘ ajraladi, so‘ngra tindirish
orqali ular ajratib olinadi.
Glitserinli suvni sovutish undagi aralashmalarni eruvchanligini pasaytiradi.
Natijada kristallizatsiya va qiyin eruvchan yog‘ kislotalar agregatlanishi sodir
bo‘ladi. Hosil bo‘lgan moddalar tindirish yoki filtrlash
orqali ajratib olinishi
mumkin. Bu usul asosida quyidagi kimyoviy reaksiya yotadi:
2RCOOH + Ca(OH)2
(RCOO)2Ca + 2H2O
Hosil bo‘lgan sovun o‘z yuzasiga rang beruvchi moddalar (karotinoidlar,
xlorofillar va boshqalar) va boshqa hamroh moddalarni adsorbsiyalab oladi.
Neytrallash uchun kalsiy gidroksidning suvli suspenziyasidan (ohakli
sutdan) foydalaniladi. Neytrallash jarayoni neytralizatorlarda bug‘, havo yoki
mexanik aralashtirgich yordamida, 800C haroratda olib boriladi. Ishkor nazariy
miqdorga nisbatan ortiqchasi bilan qo‘shiladi. Ishqorning ortiqcha miqdori titrlash
usuli bilan topiladi: 25ml glitserinli suvga 0,01n li 3-5ml
xlorid kislota eritmasi
sarf bo‘lsa, bu ortiqcha ishqor miqdori kalsiy oksid hisobida 0,003-0,005% ga
to‘g‘ri kelishini bildiradi.
Neytrallash jarayoni tugagach, mahsulot tindiriladi va kalsiyli sovun
ajratiladi. Glitserinli suv esa aralashtiriladi va romli filtrlarda filtrlanadi.
Quyqadagi kalsiyli sovunni natriyli sovunga aylantirish uchun quyqaga
Na2CO3 bilan ishlov beriladi. Jarayon quyidagi reaksiya asosida sodir bo‘ladi:
(RCOO)2Ca + Na2CO3
2RCOONa + Ca CO3
Usul,
keng yoyilganiga qaramay, bir qator kamchiliklarga ega. Ma’lumki
kalsiyli sovunning glitserinli suvda erishi yog‘ kislotalarinikidan yuqori. Bu esa
usulning maqsadga muvofiq emasligini ko‘rsatadi. Glitserinli
suvda kalsiyli
sovunning bo‘lishi
distillyasiya paytida ko‘piklanishga olib keladi. Bundan
tashqari
ishqorli suv
glitserinli
suvning ishqoriyligini oshiradi. Natijada,
glitserinli eritmaga ishlov bergandan keyin, unda kul va organik moddalar miqdori
oshib ketadi. Glitserinli suvda kalsiyli
sovunning
bo‘lishi
distillyasiya
paytida ko‘piklanishga olib keladi. Bundan tashqari ishqorli suv
glitserinli suvning ishqoriyligini oshiradi. Natijada, glitserinli eritmaga ishlov
bergandan keyin, unda kul va organik moddalar miqdori oshib ketadi.
