Respublikasí xalíq bilimlendiriw

Byudjet dúzilisiniń quramı

Byudjet dúzilisiniń qanday dúzilgenligi mámlekettiń aymaqliq dúzilisine hám húkimet shólkemleriniń kepillikleri bólistiriwine baylanıslı boladı. Oraylıq húkimet menen mámlekettiń aymaqliq strukturaları (shtatlar, provinsiyalar, oblastlar, úlkelik sıyaqlı ) ortasında húkimet wákillikleriniń bólistiriliwine kóre barlıq mámleketlikler unitar hám federativ (federativ mámleketlerde mámleket dúzilisiniń eki forması - federativ hám konfederativ mámleket dúzilisi ámeldegi) mámleketliklerge bólinedi. Unitar hám federativ (konfederativ) mámleket dúzilisiniń ózine tán qásiyetleri tómendegi sızılmada sáwlelendirilgen.

Unitar (birden-bir) mámleket - bul quramındaǵı aymaqliq birlikler (strukturalar ) óz mámleketliliginge yamasa toliq huqıqlıiyatiga iye bolmaytuǵın mámleket dúzilisi bolıp tabıladı. Mámlekette birden-bir konstitutsiya, hámme ushın ulıwma bolǵan huqıq sisteması hám birden-bir húkimet shólkemleri, ekonomikalıq, social hám siyasiy processlerdi oraylastırılǵan basqarıw sisteması ámel etedi.Unitar mámleketliklerge Kazaxstan, Yaponiya, Shvetsiya, Fransiya, Polsha, Ózbekstan sıyaqlı mámleketlikler kiredi.

Federativ tiykarda quram tapqan mámleketlerde úsh teksheli Byudjet sisteması ámel etedi:

- federal byudjet (túrli mámleketlerde túrlishe ataladı, mısalı :
mámleket byudjeti, oraylıq byudjet, federal byudjet);
- federatsiya sub'yekt (aǵza ) larining byudjetleri;
- jergilikli (munitsipal) Byudjetler.

Federativ tipdagi mámleketliklerge Rossiya Federatsiyasi, Germaniya Federativ Respublikası, AQSh, Kanada, Meksika, Avstriya sıyaqlı mámleketlikler kiredi.

Jáhán ámeliyatında mámleket dúzilisiniń formalarına uyqas penen túrde bir qansha

Byudjet dúzilisi modelleri ámel etedi:
- oraylashmagan model;
- oraylasqan model;
- aralas model.

Byudjet dúzilisiniń oraylashmagan modelinde oraylıq hám jergilikli byudjetler avtonom (ǵárezsiz) bolıp, olardıń hár biri óz ǵárejetlerin tolıq qaplay alatuǵın dáramat dáreklerine iye boladı. Oraylasqan model barlıq dárejedegi byudjetlerdi birden-bir mámleket byudjetinde birlestiriwdi názerde tutadı, bunda oraylıq byudjet barlıq jergilikli byudjetler ushın (paydalılıq dárejesin) tártipke soluvchi wazıypanı atqaradı.

Byudjet dúzilisiniń aralas modeli barlıq dárejedegi Byudjetlerdi birden-bir mámleket byudjetinde birlestiriwdi názerde tutadı, lekin bunda hár bir joqarı turıwshı Byudjet tómen byudjetlerdiń paydalılıq dárejesin tártipke salıw wazıypasın atqarǵanı halda, hár bir jergilikli byudjettiń da óz ǵárejetlerin orawǵa mólsherlengen óz dáramat dárekleri ámeldegi boladı. Ózbekstan Respublikasınıń Byudjet dúzilisi Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası, Ózbekstan Respublikasınıń Byudjet kodeksi, Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalısınıń hár jılı qabıl etiletuǵın “Ózbekstan Respublikasınıń mámleket Byudjeti tuwrısındaǵı” Nızamı hám Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń “Ózbekstan Respublikasınıń tiykarǵı makroekonomikalıq kórsetkishleri hám mámleket byudjeti parametrleri prognozları tuwrısında”gi Qararları hám basqa nızam hújjetleri tiykarında belgilenedi.

1974-jıldaǵı «Byudjet tuwrısında» gi nızam arqalı ornatılǵan úgitler sheńberinde, Kongress penen parallel rezolyutsiya qabıl etip, bul rezolyutsiya byudjettiń ulıwma qálipin ornatdı (parallel rezolyutsiya - bul Kongressning eki palatası da tárepinen alıp barılatuǵın, lekin prezident imzosini talap etpeytuǵın xattiharakat). Rezolyutsiya byudjettiń «yorug'-bayqaǵısh qaǵazǵa kóshirilgen nusqa» si (sızılması ) bolıp tabıladı, ol jaǵdayda jámi byudjet nomerleri-tabısları, byudjetke tiyisli kepillikler (húkimetke ǵárejetler boyınsha minnetlemeni júklew kepilligi), shıǵıml ar (gáziynexanadan ámelde sarplanǵan qarjilar muǵdarı ), ulıwma maqsetli kórsetkish (byudjettiń tańsıqlıǵı yamasa artıqsha muǵdarı ónim bolıwı, eger ámeldegi bolsa ) hám de húkimet qarızdarlıqları kórsetiledi.

Báhárde parallel rezolyutsiyaning shıǵıwınan keyin, Kongress penen taǵı óziniń eski tártipotlariga qayttı. Kongressdagi komitetler byudjet rezolyutsiyasi arqalı salınatuǵın sheklewler sheńberindegi tabıslar hám sarp etiwlerge tásir etetuǵın nızamshılıq hújjetleriniń bólek bóleklerin qabıl etiwleri kerek edi. Byudjet ajıratıw komitetleriniń tómen komitetleri byudjet ajıratıwǵa tiyisli konkret nızam joybarların kórip shıǵardı, tabıslar boyınsha komitetler bolsa byudjet degi óz úlesin kórip shıǵardı. Siyasatqa kirgizetuǵın ózgertiwlerdiń kelisiwine múmkinshilik jaratıw ushın, 15 sentyabrge shekem ekinshi rezolyutsiya qabıl etiliwi kerek edi. Bul rezolyutsiyadan byudjet degi qarama-qarsılıqlardı tártipke salıw processinde paydalanıw múmkin bo'lar edi, bul processda komitetlerge sarp etiwler hám tabıslar boyınsha ilajlardı ulıwma byudjet rejesine muwapıq keltiriw ushın kóbeyiw yamasa azayıw tárepke tuwrılaw tapsırılǵan edi. Finanslıq jıl baslanıw waqtı 1-iyuldan 1-oktyabrge kóshirilgen edi, sol menen Kongressga Óziniń byudjetke tiyisli hár yilgi jumısların alıp barıwı ushın qosımsha úsh ay berildi.

Ózbekstan Respublikasınıń Byudjet kodeksi Ózbekstan Respublikasınıń 2013-jıl 26 -dekabr degi " Ózbekstan Respublikasınıń Byudjet kodeksin tastıyıqlaw tuwrısında" O'RQ-360 -san nızamına tiykarınan, 2014-jıl 1-yanvardan ámeliyatqa engizildi.

Usı Nızamǵa muwapıq, Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesine 2014-2015 jıllar dawamında Ózbekstan Respublikası Byudjet kodeksi normalarining ámel etiwi hám natiyjeliligin úzliksiz túrde hám de hár tárepleme monıtorıń hám analiz etiliwin támiyinlew, zárúr bolǵan jaǵdaylarda Ózbekstan Respublikası Byudjet kodeksiniń ayırım normalarini jáne de jetilistiriwge qaratılǵan usınıslardı kirgiziw wazıypası júkletilgen.

Atap ótiw kerek, Ózbekstan Respublikası húkimeti óziniń socialekonomikalıq siyasatın tabıslı ámelge asırıw ni yatida xalıq aralıq donorlik shólkemleri menen jaqın sheriklikte mámleket qarjların basqarıw sistemasın isloh qılıp atır. 2014-jıldan kúshke kirgen Byudjet kodeksi bul baǵdardaǵı óz-ara sherikliktiń taǵı bir nátiyjesi bolıp tabıladı. Bul hújjet Ózbekstan Respublikası Finans ministrligi, mámleketimizdegi barlıq mápdar keńseler, BMT Rawajlanıw Programması, XvF hám ADETEF (Fransiya ) sıyaqlı abıraylı xalıq aralıq shólkemler menen tikkeley sheriklikte islep shıǵıldı.

Byudjet kodeksi joybarın tayarlaw processinde qatar qánigeler hám ǵárezsiz ekspertlerden ibarat keńseleraro jumısshı toparı tárepinen eki jıl dawamında qızǵın jumıs penenalıp barıldı. Kodeksni islep shıǵıwda dúnyadaǵı ekonomikalıq tárepten tez pát menen ósiwge erisip atırǵan, social qorǵawı kúshli bolǵan mámleketlikler tájiriybesi úyrenildi. Bunda tiykarǵı orında xalıq aralıq standartlar tiykarında mámleket byudjeti bólistiriwin ǵalabalıq daǵaza qılıw, odaǵı parametrlerdiń, yaǵnıy, huqıqlardıń keńeytiriliwi, xalıq aralıq buxgalteriya esabı standartlarına muwapıqlastırıw, byudjetti orta múddetlerge joybarlaw, byudjet qarjları isletiliwi nátiyjelerin analiz qılıw, byudjet shólkemleri tekseriwin tártipke salıw máselelerine bólek itibar qaratildi.

Byudjet kodeksi tiykarında Byudjet sistemasınıń huqıqıy mexanizmi jetilistirildi jáne onıfikatsiya etilgen halda, rawaj langan mámleketlerde ózin aqlab kiyatırǵan mámleket finansın basqarıwdıń zamanagóy usılları qáliplestirildi.

AQSh Kongressida hár bir federal aymaq boyınsha tastıyıqlanǵan byudjet atqarılıwın qadaǵalaw etiwshi komitet bar. Kongressmenlar basqarıw procesine aralasıw huqıqına iye emes, birok, salıq to'lewchilarning qarjlarınıń “Federal Byudjet tuwrısında”gi nızamǵa muwapıq, ǵárejet etiliwin gúzetip baradılar. Federal ministrlikler hám shtatlardıń húkimetleri, basqarıw protsessual kodeks penen tiykarında ajıratılǵan byudjet qarjların belgilengen huqıqıy process penen sheńberinde bo'liwlaydilar. Bul ashıq dawısqa quyılıw jolı menen anıqlap alınadı.

Bunda Kongressda jaybarlar dawısqa qo'yıladı hám qatnasıwshılardı qarsı yamasa tárepdarlıǵı arqalı tastıyıqlanadi. Byudjet kodeksi pútkil byudjet procesin (mámleket byudjetin qáliplestiriw, tastıyıqlaw, atqarıw etiwdi hám de qadaǵalawdı támiyinlewdi) birden-bir hám pútin nızam hújjetinde sistemalastırıwdı, mámleket byudjetin de, byudjetten tısqarı maqsetli fondlardı de tártipke salıwdıń birden-bir principlerin qollanıwdı, byudjet procesi barlıq urıs penenqatnasıwshısılarınıń wákilliklerin hám de alardıń óz-ara sherikligi mexanizmlerin belgilewdi, sonıń menen birge, byudjetleraro munasábetlerdi rawajlanıwlatirib, jergilikli byudjetlerdiń dáramatlar dáreklerin bekkemlenip qoyıwdı, barlıq dárejeler degi byudjetler ortasında kepilliklerdi bo'listiriwdi hám alardıń óz-ara serikligin názerde tutadı.

Byudjet kodeksiniń qabıl etiliwi ámeldegi Salıq kodeksi menen birgelikte mámleket finansınıń birden-bir birxillashtirilgan, xalıq aralıq standartlarǵa uyqas penen bolǵan nızamshılıq bazasın qáliplestiriwge, byudjet salasındaǵı huqıqıy munasábetlerdi sistemalastırıwǵa, sonıń menen birge, byudjet procesiniń hámme basqısh hám dárejelerinde birden-bir huqıqıy normalar hám jantasıwlar qollanılıwın, mámleket byudjet sistemasınıń ashıq -áshkaralıǵın hám turaqlılıǵındı támiyinlewge múmkinshilik beredi.

Byudjet kodeksi Ózbekstan Respublikasınıń byudjet sisteması byudjetlerin qáliplestiriw, dúziw, ko'rip shıǵıw, qabıl qılıw, tastıyıqlaw, atqarıw etiw, mámleket tárepinen qarji jalb qılıw hám byudjet tuwrısındaǵı nızam hújjetleri atqarılıwın baqlaw salasındaǵı munasábetlerdi tártipke saladı.

Mámleketimizde usı normativ hújjetti qabıllawdan gózlengen tiykarǵı maqset - ámelde qollanilayotgan normalar, qaǵıydalar hám byudjet procesi qatnasıwshılarınıń wákilliklerin sistemalastırıw, sonıń menen birge, byudjet procesin tártipke saliwshi hám de ámeldegi keri hám gónergen normalardı jónge salıw etiwshi pútin nızamshılıq hújjetin jaratıwdan ibarat esaplanadi.

Qalaberse, Byudjet kodeksi barlıq mápdar táreplerdi byudjet sisteması hám byudjet procesi tuwrısındaǵı keń qamtılǵan hám de isenimli informaciya menen támiyinlewge xızmet etedi. Bul informaciya mámleket byudjetin islep shıǵıw hám orinlaw menen shuǵıllanap atırǵan húkimet ushınǵana emes, bálki OliyJıynalıs, jergilikli húkimet shólkemleri, byudjet shólkemleri hám barlıq puqaralar ushın da zárúrli bolıp tabıladı.

Byudjet kodeksi regionlarda resursların qayta bólistiriw hám olardıń dáramat potencialın bekkemlewdiń turaqlı hám de nátiyjeli mexanizmin támiyinlewge qaratılǵan. Byudjet shólkemleri ushın bul - byudjetlerdi dúziw hám atqarıw etiw hám de olar aldına qoyılǵan wazıypalardı orınlawdıń anıq hám ayqın qaǵıydaları bolıp tabıladı.

Puqaralar ushın bolsa byudjet kodeksiniń qabıl etiliwi sol sebepli da zárúrliki, búgingi kúnde Mámleket byudjetiniń derlik 60% i social tarawǵa j,neltirilip atir. Bular tálim, den sawlıqtı saqlaw, social qorǵawǵa tiyisli ǵárejetler bolıp tabıladı. Tiyiwincha, eger nızamshılıq mámleket byudjetiniń atqarıwı hám onıń atqarılıwın baqlawdıń anıq dástúrlerin támiyinlasa, den sawlıqtı saqlaw hám tálim sıyaqlı xızmetlerinen keń paydalanıwdı támiyinlew, xalıqtıń nashar gruppaların qollap-quwatlaw hám mámlekettiń basqa social minnetlemelerin nátiyjeli orınlaw múmkin.

Xalıq aralıq standartlarǵa uyqas penen birden-bir nızamshılıq bazasın qáliplestiriw imkaniyatın beredi. Juwmaq etip aytqanda, Ózbekstanda byudjet procesiniń ayırım basqıshları bir neshe nızam hújjetleri menen tártipke saliniwi, birpara normativ-huqıqıy hújjetlerdiń normalari túrlishe aytılıwı, birdey normalarni turmısqa qollanıw qılıwdıń qıyınlıǵı, «Byudjet sisteması tuwrısında»gi nızamnıń bólek elementları jańa talaplarǵa muwapıq emesligi ámeliyatda bir qansha mashqalalardi vujudga keltirayotgan edi.

Byudjet kodeksi bul kemshiliklerdi jónge salıw etiw, ámeliyatda ózin aqlaǵan normalar hám de xalıq aralıq tájiriybe esapqa alınǵan halda áyne baǵdardaǵı nızamshılıqtı jetilistiriw maqsetinde pútkil byudjet procesin tártipke soluvchi birden-bir hújjet retinde islep shıǵıldı.

Byudjet kodeksiniń qabıl etiliwi mámleket finansınıń xalıq aralıq standartlarǵa uyqas penen keliwshi, birden-bir unifikaciyalasqan nızamshılıq bazası jaratılıwına alıp keldi. Ol jaǵdayda názerde tutılǵan normalar hám qaǵıydalar byudjet procesiniń barlıq basqısh hám dárejelerinde birden-bir huqıqıy normalar qollanılıwın hám bir qıylı jantasıwdı támiyinlew arqalı byudjet procesiniń hámme qatnasıwshıları jumısın jeńillestiriwge qaratılǵan. Bul kodeks penen tekǵana finans, gáziynexanashılıq yamasa qadaǵalaw -baqlaw shólkemleri xızmetkerleri ushın, bálki byudjet processinde tikkeley qatnasıw etiwshi jergilikli wákillik hám ijroiya shólkemleri wákilleri ushın da zárúrli hújjet bolıp xızmet etedi.

Ózbekstan Respublikasınıń Byudjet kodeksi joqarıda aytıp ótkenimizdek, taraqqiy etken mámleketlerdiń buǵan baylanıslıǵı aldıńǵı tájiriybesin esapqa alǵan halda islep shıǵılǵan bolıp, ol Ózbekstan Respublikasınıń tiykarǵı eki - «Byudjet sisteması tuwrısında»gi hám «Mámleket Byudjeti gáziynexana atqarıwı tuwrısında»gi nızamlardıń derlik barlıq normaların hám de byudjet procesiniń bólek máselelerin tártipke soluvchi altı nızam, Prezidentimizning párman hám qararları, Húkimet qararları hám keńseleraro jámi 50 den artıq normativ-huqıqıy hújjetlerin óz ishine qamtıp alǵan hám de ol jaǵdayda túrli nızamosti hújjetlerinde názerde tutılǵan norma hám qaǵıydalar sistemalashtirib, muwapıqlastırılgan, byudjet nızamshiligina paydalanilatuǵın anıq túsiniklerge tariypler berilgen.