Respublikasí xalíq bilimlendiriw

Byudjet sistemasın basqarıw

Byudjet sistemasın basqarıw tómendegilerdi názerde tutadı :

- Byudjet sistemasınıń tiykarǵı principlerıge ámel etken halda byudjet munasábetlerin basqarıw ;

- Barlıq dárejedegi byudjetlerdi qáliplestiriw, kórip shıǵıw, qabıllaw, orinlaw processlerin basqarıw ;
- Byudjet processinde qatnasıw etiwshi sub'ektler, organlar hám byudjet qarjların alıwshılar iskerligin basqarıw ;

Byudjet sistemasın basqarıw da basqarıw kategoriyasining barlıq funktsiyaların atqaradı, olar arqalı byudjet sistemasın basqarıw aldındaǵı maqset hám wazıypalar ámelge asıriladı. Bul funktsiyalar tómendegilerden ibarat :

- joybarlaw

- shólkemlestiriw

- muwapıqlastırıw

- qadaǵalaw

- motivatsiya (xoshametlew)

1-súwret. Basqarıw elementleri
Byudjet sistemasın basqarıw túsinigi sub'ektiv túsinik. Byudjet sistemasın basqarıw bólek kepillikli organlar tárepinen ámelge asıriladı, olardıń kepillikleri «Byudjet kodeksi»de tiyisli basqarıw shólkemleri qaǵıydaları hám basqa normativ-huqıqıy hújjetler menen belgilep berilgen.

Byudjet sistemasın basqarıw ob'ektleri bolıp Byudjet munasábetleri, Byudjettiń dáramatlar boyınsha qáliplesiwi hám ǵárejetler boyınsha atqarılıwı, Byudjetleraro munasábetler hám sol sıyaqlı sociallıq-ekonomikalıq pul munasábetleri esaplanadı. Mámleket byudjetin basqarıw sub'ektleri bolsa tikkeley sol munasábetlerdi basqarıw, tashkil etiw, muwapıqlastırıw hám qadaǵalaw qılıwda qatnasıw etiwshi málim bir kepilliklerge iye bolǵan mámlekettiń nızamshılıq -ijroiya institutları - basqarıw shólkemleri bolıp tabıladı. Byudjet sistemasın basqarıw sub'ektleri qatarında tómendegilerdi kórsetiw múmkin:

- Joqarı Jıynalıs ;

- Ózbekstan Respublikası azirlar Mákemesi;

- Jergilikli mámleket hákimiyatı shólkemleri;

- Ózbekstan Respublikası Finans ministrligi jáne onıń tómen shólkemleri;

- Ózbekstan Respublikası Finans ministrligi Gáziynexanachiligi;

- Oraylıq bank;

- ministrlikler, mámleket komitetleri, keńseleri hám basqa bólek kepillikli organlar

2-súwret. Byudjet sistemasın basqarıw sub'ektler
Mámleket byudjeti ámel etiwiniń, qáliplesiwi hám isletiliwiniń nızamlı -huqıqıy tiykarların tómendegiler quraydı.

- Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası ;

- Ózbekstan Respublikasınıń Byudjet kodeksi;

- Ózbekstan Respublikası Salıq Kodeksi;

- “Jergilikli mámleket hákimiyatı tuwrısında”gi Nızam ;

- Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalısınıń hár finanslıq jıl ushın qabıl etiletuǵın “Ózbekstan Respublikasınıń mámleket Byudjeti tuwrısında”gi Nızamı ;

- Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń hár finanslıq jıl ushın qabıl etiletuǵın “Ózbekstan Respublikası tiykarǵı makroekonomikalıq kórsetkishleri hám mámleket Byudjeti parametrleri tuwrısında”gi Sheshimi;

- Aymaqlıq mámleket basqarıwı hám ijroiya shólkemleriniń jergilikli byudjetler

parametrlerin tastıyıqlaw tuwrısındaǵı Qararları ;

- Basqa nızamlı -huqıqıy hújjetler.

Nızam shıǵarıwshı organlar (keńseler) - qala konsulliklari, mektep keńesleri, shtat nızam shólkemleri hám congress penengeyde salıstırǵanda kúshsizlew organ bolǵanlıqları ushın abiroyga iye boladı (olarǵa berilgen kúsh hám olar Tárepinen etilgen dawa shártleri ornına ) lekin bul túsinik aqirgi jıllarda talay ózgerdi. Mámlekettiń barlıq dárejesindegi Nızam shıǵarıwshı organlar siyasat belgilew ushın ózleriniń wákilliklerin qayta maqullawıp atır hám olarǵa berilgen kepilliklerge iye bolıw uqıplıtayini asırıw maqsetinde ilaj tadbirlarni islep shıǵıp atırlar. Bunda mámleket byudjeti boyınsha nızam shıǵarıwshı organlar talqılawı ushın ámeldegi ortalıqqa tásir etetuǵın kózge taslanıwshı xarakterler hám unamlı ózgerisler bar bolıp tabıladı.

Bular ;
- nızam shıǵarıwshı organlardıń birinshi hám eń zárúrli wákillik organı retindegi ornı ;

- yuristler ózleriniń jumısları ushın qanday processda tańlanıwı boyınsha tendensiyalar;

- nızamlı kózqarastan kelip chiqgan halda háreket qılıw hám;

- mámleket boylap rawajlantıratuǵın tárepdarlardıń tereń bóliniwi.

Ózbekstan Respublikası azirlar Mákemesiniń Byudjet salasındaǵı kepillikleri tómendegiler:

- mámleket byudjeti hám mámleket maqsetli fondları byudjetleri, sonıń menen birge salıq hám byudjet siyasatınıń tiykarǵı baǵdarları joybarların islep shıǵıw procesin quraydı hám de muwapıqlashtirib baradı ;

- mámleket byudjeti hám mámleket maqsetli fondları byudjetleri, sonıń menen birge salıq hám byudjet siyasatınıń tiykarǵı baǵdarları joybarların kórip shıǵıw hám de tiyisli juwmaq usınıs etiw ushın Ózbekstan Respublikası Esap palatasına jiberedi;

- Byudjetnoma joybarın kórip shıǵadı hám tastıyıqlaydı ;

- Byudjetnomani Ózbekstan mámleket byudjetiniń hám mámleket maqsetli fondları byudjetleriniń atqarıwı tuwrısındaǵı esabatlardı hár sherekte kórip shıǵadı ;

- ótken finans jılı ushın Mámleket byudjetiniń hám mámleket maqsetli fondları byudjetleriniń atqarıwı tuwrısındaǵı esabatlardı sırtqı audit ótkeriw hám de bahalaw ushın Ózbekstan Respublikası Esap palatasına jiberedi;

- mámleket byudjetiniń hám mámleket maqsetli fondları byudjetleriniń tiyisli dáwirdegi atqarıwı tuwrısındaǵı esabatlardı tastıyıqlaw ushın Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalısınıń Nızamshılıq palatasına usınıs etedi;

- Byudjet Kodeksiniń 144, 145 hám 149 -elementlarında názerde tutılǵan jaǵdaylarda finans jılı dawamında Mámleket byudjeti hám mámleket maqsetli fondları byudjetleri parametrlerine ózgertiwler kirgiziw tuwrısındaǵı usınıslardı kórip shıǵadı ;

- Ózbekstan Respublikası respublika byudjetiniń qosımsha dáreklerinen paydalanıw tuwrısında qararlar qabıl etedi;

- Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesiniń rezerv fondı qarjlarınan paydalanıw tuwrısında qararlar qabıl etedi.

- Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesi nızam hújjetlerine muwapıq byudjet salasında basqa kepilliklerdi de ámelge asırıwı múmkin.

Ózbekstan Respublikası isob palatasınıń byudjet salasındaǵı kepillikleri tómendegiler:

- mámleket byudjeti hám mámleket maqsetli fondları byudjetleri, sonıń menen birge salıq hám byudjet siyasatınıń tiykarǵı baǵdarları joybarları boyınsha Ózbekistan Respublikası ministrler Mákemesine juwmaq usınıs etedi;

- mámleket byudjetiniń hám mámleket maqsetli fondları byudjetleriniń atqarıwı tuwrısındaǵı jıllıq esabat boyınsha sırtqı audit hám bahalawdı ámelge asıradı hám de olar maydanınan Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesine juwmaq usınıs etedi;

- ministrlikler, mámleket komitetleri, keńseler hám de banklerdiń byudjet sisteması byudjetleri dáramatları hám ǵárejetleri elementlarınıń maqsetli atqarılıwın baslanǵısh maǵlıwmatlar boyınsha qadaǵalaw qılıw imkaniyatın beretuǵın informaciya sistemaları hám resurslarına kirisiw múmkinshiligine iye boladı ;
- mámleket byudjeti hám mámleket maqsetli fondları byudjetleri dáramat bóleginiń atqarıwı maydanınan monıtorıń ótkeredi;

- byudjet sisteması byudjetleri qarjlarınan maqsetli paydalanılıwı ústinen qadaǵalawdı ámelge asıradı.

Ózbekstan Respublikası Esap palatası nızam hújjetlerine muwapıq byudjet salasında basqa kepilliklerdi de ámelge asırıwı múmkin. Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵi engesining, xalıq deputatları wálayatlar hám Tashkent qala, rayonlar hám qalalar Keńesleriniń byudjet salasındaǵı kepillikleri tómendegiler:

- Qaraqalpaqstan Respublikası byudjetin, wálayatlar hám Tashkent qala jergilikli byudjetlerin, rayonlar hám qalalar byudjetlerin Qaraqalpaqstan Respublikası ministrler Keńesi, wálayatlar hám Tashkent qala, rayonlar hám qalalar hákimleriniń usınısnamasina muwapıq kórip shıǵadı hám qabıl etedi;

- Qaraqalpaqstan Respublikası byudjeti, wálayatlar hám Tashkent qala jergilikli byudjetleri, rayonlar hám qalalar byudjetleriniń tiyisli dáwirdegi atqarıwı tuwrısındaǵı esabatlardı tiyiwincha Qaraqalpaqstan Respublikası ministrler Keńesi, wálayatlar hám Tashkent qala, rayonlar hám qalalar hákimleriniń usınısnomasiga muwapıq hár sherekte kórip shıǵadı hám tastıyıqlaydi;

- jergilikli salıqlar hám basqa májburiy tólewlerdiń stavkaların nızam hújjetlerinde belgilengen muǵdarlar sheńberinde belgileydi;

- Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵi Kengesi, xalıq deputatları wálayatlar hám Tashkent qala, rayonlar hám qalalar Keńesleri nızam hújjetlerine muwapıq byudjet salasında basqa kepilliklerdi da ámelge asırıwı múmkin;

Qaraqalpaqstan Respublikası Wazirlar Keńesiniń, wálayatlar hám Tashkent qala, rayonlar hám qalalar hákimleriniń byudjet salasındaǵı kepillikleri tómendegiler:

- tiyisli byudjet joybarın islep shıǵıw jáne onı orinlaw procesin quraydi hám de muwapıqlashtirip baradı ;

- byudjet sorawı alınıwına qaray tiyisli Byudjetlerdiń joybarların dúziw tuwrısında qararlar qabıl etedi, olardı tayarlaw tártibi hám múddetlerin belgileydi;

- Qaraqalpaqstan Respublikası byudjeti joybarın, wálayatlar hám Tashkent qala jergilikli byudjetleri, rayonlar hám qalalar byudjetleri joybarların Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵi Kengesiga, xalıq deputatları wálayatlar hám Tashkent qala, rayonlar hám qalalar Keńeslerine kórip shıǵıw hám qabıl qılıw ushın usınıs etedi;

- Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵi Keńesiniń, xalıq deputatları wálayatlar hám Tashkent qala, rayonlar hám qalalar Keńesleriniń qararlarına muwapıq Qaraqalpaqstan Respublikası byudjeti, wálayatlar hám Tashkent qala jergilikli byudjetleri, rayonlar hám qalalar byudjetleri parametrlerin tastıyıqlaydı ;

- Byudjet Kodeksiniń 146 — 148-elementlarında názerde tutılǵan tártipte finans jılı dawamında Qaraqalpaqstan Respublikası byudjeti, wálayatlar hám Tashkent qala jergilikli byudjetleri, rayonlar hám qalalar byudjetleri parametrlerine ózgertiwler kirgiziw tuwrısındaǵı usınıslardı kórip shıǵadı ;

- Qaraqalpaqstan Respublikası byudjeti, wálayatlar hám Tashkent qala jergilikli byudjetleri, rayonlar hám qalalar byudjetleriniń tiyisli dáwirdegi atqarıwı tuwrısındaǵı esabatlardı Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵi Keńesine, xalıq deputatları wálayatlar hám Tashkent qala, rayonlar hám qalalar Keńeslerine tastıyıqlaw ushın usınıs etedi;

- mámleket byudjetine hám mámleket maqsetli fondları byudjetlerine túsimler tolıq hám waqıtında túsiwi ústinen qadaǵalaw ni quraydı ;

- Byudjet qarjlarınıń maqsetli sarıplanıwı ústinen qadaǵalawdı quraydi;

- Qaraqalpaqstan Respublikası respublika byudjetiniń, wálayatlar wálayat byudjetleriniń hám Tashkent qalası qala byudjetiniń, rayonlar hám qalalar Byudjetleriniń qosımsha dáreklerinen paydalanıw tuwrısında qararlar qabıl etedi;

- Qaraqalpaqstan Respublikası ministrler Keńesi, wálayatlar hám Tashkent qala hákimleri Byudjet Kodeksiniń 28-statyasınıń birinshi bóleginde kórsetilgen kepillikler menen bir qatarda tiyiwincha Qaraqalpaqstan Respublikası respublika byudjetiniń, wálayatlar wálayat byudjetleri hám Tashkent qalası qala byudjetiniń rezerv fondları qarjlarınan paydalanıw tuwrısında qararlar qabıl etedi;

Qaraqalpaqstan Respublikası ministrler Keńesi, wálayatlar hám Tashkent qala, rayonlar hám qalalar hákimleri nızam hújjetlerine muwapıq Byudjet salasında basqa kepilliklerdi de ámelge asırıwı múmkin.

Gáziynexanashılıq shólkemleriniń ǵárejetlerin finanslıq támiynlew respublika byudjetinen ámelge asıriladı. Mámleket byudjetiniń atqarıwı tuwrısındaǵı esabat Gáziynexanashılıq tárepinen Ózbekstan Respublikası Finans ministrligine usınıs etiledi. Mámleket byudjeti gáziynexana atqarılıwınıń buxgalteriya esabı Gáziynexanashılıq tárepinen, sonıń menen birge, mámleket salıq hám bajıxana xızmeti shólkemleri, byudjet shólkemleri hám de mámleket maqsetli fondların bóliwleytuǵın organlar tárepinen mámleket byudjetiniń gáziynexana atqarıwı buxgalteriya esabınıń birden-bir esaplar jobası hám byudjet klassifikaciyası tiykarında tashkil etiledi hám de ámelge asıriladı.

Mámleket byudjeti gáziynexana atqarılıwınıń bux galteriya esabı birden-bir esaplar jobası Ózbekstan Respublikası Finans ministrligi tárepinen islep shıǵıladı hám tastıyıqlanadi. Gáziynexanashılıq yuridikalıq hám fizikalıq shaxslarǵa olar tárepinen artıqsha tolıqnǵan salıqlar, jıynawlar hám basqa májburiy tólewler su mmalari, nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte birden-bir gáziynexana esapraqamidan yamasa Gáziynexanachilikning basqa bank esapraqamlaridan qaytarılishini ámelge asıradı.

Ózbekstan Respublikası byudjet Kodeksine, sonıń menen birge, túrli dárejedegi mámleket basqarıwı ortasında tushumlar bólistiriwin tártipke salatuǵın basqa nızamlarǵa muwapıq, Gáziynexanashılıq tushumlarni túrli dárejedegi byudjetler ortasında bólistiriw ushın juwapker esaplanadı. Gáziynexanashılıq belgilengen byudjet klassifikaciyaına muwapıq, barlıq mámleket tushumlarini olardıń anıq dizimi boyınsha birden-bir gáziynexana esapraqamida júritiliwinı támiyinleydi, nızam tiykarında gáziynexanachilikning birden-bir esapraqamidan barlıq tólewlerdi ámelge asırıwǵa Gáziynexanashılıq juwapker esaplanadı.

Mámleket finansın isloh qılıw, mámleket byudjetiniń gáziynexana atqarılıwın ámeldegi etiw, byudjet qarjların basqarıw hám olardıń qáliplesiwi hám isletiliwin qadaǵalaw qılıw processleri joqarı dárejede jetilistiriwip, rawajlanıwlasıp barıp atır. Bul processlerdi ámelge asırıwda Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń “Mámleket Byudjetiniń gáziynexana atqarıwı sistemasın jáne de rawajlandırıw ilajları tuwrısında”gi PQ-594-san (28. 02. 2007) Sheshiminiń qabıl etiliwi zárúrli qádem bolıp xızmet etdi.

Prezident Sheshiminiń atqarıliwi sheńberinde Finans ministrligi janındaǵı “Mámleket Byudjetiniń gáziynexana atqarılıwın qollanıw etiw hám stilistikasi basqarması” hám de jergilikli finans shólkemleriniń gáziynexanashılıq bólindileri negizinde Ózbekstan Respublikası Finans ministrligi Gáziynexanachiligi jáne onıń aymaqlıq bólindileri dúzildi.

Ózbekstan Respublikası byudjet strukturasınıń buwınları da óz gezeginde strukturalıq dúzılıwǵa iye. Mámleket byudjeti (kópshilik jaǵdaylarda mámleket maqsetli fondlarısız Mámleket byudjeti dep júritiledi) tómendegi dárejedegi byudjetlerden ibarat :

1. 
   Ózbekstan Respublikasınıń respublika byudjeti;
   

2. 
   Qaraqalpaqstan Respublikası byudjeti, wálayatlar hám Tashkent qala
   

jergilikli byudjetleri.

Respublika byudjeti- mámleket byudjetiniń ulıwma mámleketlik áhmiyetine iyelik etiw ilajlardı finanslıq támiynlewde paydalaniletuǵın bólegi bolıp, ol jaǵdayda dáramatlar dárekleri hám olardan tushumlar muǵdarı, sonıń menen birge finans jılı dawamında anıq maqsetler ushın ajratılatuǵın qarjilar sarpı baǵdarları hám muǵdarı názerde tutıladı.

Jergilikli byudjet- mámleket byudjetiniń tiyisli wálayat, rayon, qala pul qarjları fondın quraytuǵın bir bólegi bolıp, ol jaǵdayda málim basqarıw Birliktiń dáramatlar dárekleri hám olardan tushumlar muǵdarı, sonıń menen birge, finans jılı dawamında anıq maqsetler ushın ajratılatuǵın qarjilar sarpı baǵdarları hám muǵdarı názerde tutıladı.

Qaraqalpaqstan Respublikasınıń byudjeti - mámleket byudjetiniń Qaraqalpaqstan Respublikası pul qarjları fondın tashkil etiwshi bir bólegi bolıp, usı byudjette dáramatlar dárekleri hám olardan tushumlar muǵdarı, sonıń menen birge finans jılı dawamında anıq maqsetler ushın ajratılatuǵın qarjilar sarpı baǵdarları hám muǵdarı názerde tutıladı.

Qaraqalpaqstan Respublikası byudjeti strukturasına Qaraqalpaqstan Respublikasınıń respublika byudjeti, Qaraqalpaqstan Respublikası rayonları hám qalalarınıń byudjetleri kiredi.

Indiya byudjetiniń dúzilisi.

- Byudjet túrleri

-Byudjetti tuzush tayınlıǵı - bul hár bir mámlekettiń finanslıq basqarıwı tárepke birinshi qádem esaplanadı. Húkimettiń byudjetti tayarlawına juwapker bolıwı nátiyjesinde byudjetti tómendedi úsh gruppaǵa bolıw múmkin.

A) Nızam shıǵarıwshı túri

Byudjettiń nızam shıǵarıwshı túri hákimiyattıń nızam shıǵarıwshı komiteti arqalı tayarlanadı. Bul túrdegi byudjet túri atqarıw etiwshi bolıwdan kóre nızam shıǵarıwshı bolıw kóbirek zárúrli bolıwın ańlatadı.

B) Atqarıw etiwshi túri

Parlamentar demokratiya sisteması ámel qılıp atırǵan mámleketlerde byudjettiń bul turi bolıp tabıladı. Bul byudjet túri urfga kirgen. Byudjet nızam shıǵarıwshı húkimet tárepinen tastıyıqlanǵannan keyin, atqarıw etiwshi húkimet atqarıw boyınsha juwapker bolıp tabıladı.

C) Komissiya túri

Komissiya túri juwapker shaxslar yamasa basqarıw nızam shıǵarıwshı wákiller menen birgelikte quraytuǵın komissiya toparı arqalı tayarlanadı.Ózbekstan Respublikası Byudjet Kodeksiniń 3-statyasında “Byudjet sisteması byudjetleri” túsinigi berilgen bolıp, “Byudjet sisteması byudjetleri- Ózbekstan Respublikasınıń Mámleket byudjeti, mámleket maqsetli fondları byudjetleri hám byudjet shólkemleriniń byudjetten tısqarı fondları» den ibarat.

Ózbekstan Respublikası Byudjet Kodeksiniń II-bólimi “Byudjet sisteması byudjetleri” ga arnalǵan bolıp, bul bólimde Mámleket byudjeti strukturası, Qaraqalpaqstan Respublikası byudjetiniń, wálayatlar hám Tashkent qala jergilikli byudjetleriniń strukturası, mámleket maqsetli fondları hám byudjet shólkemleriniń byudjetten tısqarı fondları aytılǵan.

Bir qatar ilimiy ádebiyatlarda mámleket byudjetiniń sociallıq-ekonomikalıq mánisin jaqtılandıriwda onıń :

- ekonomikalıq kategoriya retinde;
- materiallıq túsinik retinde;
- huqıqıy kategoriya retinde ámeldegi ekenligi hám ámel etiwi názerde tutılǵan.

Ekonomikalıq kategoriya retinde mámleket byudjeti- mámleket menen yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar ortasında mámlekette jaratılǵan jalpı ishki ónimdi, onıń aktiv bólegi bolǵan milliy dáramattı (bólekan milliy baylıqtı ) qayta bólistiriw maydanınan kelip shıǵıs pul munasábetleri sisteması bolıp, olar nátiyjesinde ekonomikanı, social -materiallıq tarawlardı, qorǵaw hám mámleket basqarıwı mútajliklerin finanslıq támiynlewge mólsherlengen pul fondı - mámleket byudjeti tashkil tabadı hám maqsetke muwapıq tárzde isletiledi.

Materiallıq túsinik retinde mámleket byudjeti- oraylıq húkimet hám tiyisli dárejedegi jergilikli húkimet keńseleri iskerligin támiyinleytuǵın, olar aldındaǵı siyasiy, ekonomikalıq, social hám ekologiyalıq wazıypalardı orınlawǵa mólsherlengen oraylastırılǵan pul qarjları fondı bolıp tabıladı. Ózbekstan Respublikası Byudjet Kodeksiniń 3-statyasında mámleket byudjetine áyne materiallıq mánistegi túsinik retinde tariyp berilgen. Ol jaǵdayda aytılıwına qaraǵanda, “Ózbekstan Respublikasınıń Mámleket byudjeti (Mámleket byudjeti)- mámlekettiń mámleket wazıypaları hám funktsiyaların finanslıq tárepten támiyinlew ushın mólsherlengen oraylastırılǵan pul fondı” bolıp tabıladı.

Huqıqıy kategoriya retinde mámleket byudjeti- oraylıq hám tiyisli jergilikli húkimet hám ijroiya shólkemleri tárepinen islep shıǵılatuǵın hám belgilengen tártipte tastıyıqlanatuǵın, oraylastırılǵan pul má blag'lari fondini qáliplestiriw, bólistiriw hám maqsetli isletiwdi názerde tutatuǵın tiykarǵı finanslıq joba, yuridikalıq hújjet bolıp tabıladı.

Yuridikalıq hújjet retinde Ózbekstan Respublikasında mámleket byudjeti Byudjet Kodeksinde belgilengen tártipte hám múddetlerde hár finans penen jılı ushın (Ózbekstan Respublikasında finans penenjılı kalendar jılına sáykes keledi, lekin dúnya mámleketlerinde olardıń dástúrleri hám mámleket turmısındaǵı zárúrli, sheshiwshi tariyxıy sánelerine muwapıq, byudjet jılı kalendar jılına uyqas penen kelmewi múmkin) dúziledi, kórip shıǵıladı, tastıyıqlanadi hám atqarıladi.

Mámleket byudjetiniń ekonomikalıq mazmunıdeganda ulıwma mámleketlik pul fondini qáliplestiriw, qarjilardı byudjetler ishinde bólistiriw hám sub'ektlerdi byudjetten finanslıq támiynlew nátiyjesinde vujudga keletuǵın, óz-ara baylanısqan bólistiriw munasábetleriniń pútkil kompleksi túsiniledi.

Mámleket dáramatları - bul jaratılǵan milliy baylıqtıń mámleket mútajlikleri ushın jalb etiletuǵın bólegi bolıp tabıladı. Mámleket dáramatları keń mazmunli túsinik bolıp, óz ishine byudjet dáramatları (milliy paydanıń túrli dárejedegi byudjetlerge jalb etilgen bólegi) ni da, byudjetten tısqarı mámleket fondları qarjların da óz ishine aladı. Byudjet dáramatları mámleket dáramatlarınıń eń salmaqlı bólegin quraydı.

Mámleket ózine júkletilgen wazıypalardı tabıslı atqara alıwı ushın finanslıq resurslarǵa mútáj boladı hám sol sebepli mámleket milliy tabısınıń bir bólegi pul yamasa basqa tólewler formasında onıń ıqtıyarına ajratıladı. Nátiyjede mámleket óz dáramatlarına iye boladı.

Bul qarjilar mámleket hám jergilikli organlar ixtiyorida bolıp, tiyisli mámleket hákimiyatı shólkemleri tárepinen ıqtıyar etiledi. Mámleket óz qarjların qáliplestiriw processinde social islep shıǵarıwdıń túrli tarmaqlarında, mámleket, jámiyetlik, jeke múlkshilik formaları daǵı kárxanalarda vujudga keltirilgen dáramatlardı, sonıń menen birge, puqaralardıń miynet, isbilermenlik hám basqa dáramatlarınıń arnawlı bir bólegin óz ıqtıyarına aladı, mámleket dáramatların vujudga keltiriwde finanslıq sistemanıń barlıq buwınları aktiv qatnas etedi.