S. A. Salixov «patentshunoslik, litsenziyalash va sertifikatlash» fanidan Darslik toshkent – 2010

Tayanch so’zlar:
Tovar, sifat, talab, taklif, korxona, ishlab chiqarish axborot, infrastruktura, 
assortiment, texnika, texnologiya, iste’molchi, samaradorliq unifikasiya, 
avtomatizasiya.
Takrorlash uchun savollar:
1.
Mahsulotlarni sifat ko’rsatkichlari nima sababdan boshqariladi?
2.
Sifat ko’rsatkichlarini boshqarishda normativ texnik hujjatlarni ahamiyati?
3.
Sifat ko’rsatkichlariga ta’sir etuvchi asosiy ko’rsatkichlari?
Tavsiya etilgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida 
uni bartaraf etishning yo’llari va choralari / I.A.Karimov. - T: O’zbekiston, 2009. - 
56 b.
2. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va yangilashni izchil davom ettirish 
- davr talabi. Prezident Islom Karimovning 2008 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2009 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning 
171

---

eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi 
ma’ruzasi // Xalq so’zi, 2009 yil 14 fevral.
3. Karimov I.A. Eng asosiy mezon - hayot haqiqatini aks ettirish. T.: 
O’zbekiston, 2009. - 24 b.
4. Radkevich Ya.M., Shirtladze A.G., Laktionov B.I. Metrologiya,
standartizastiya i sertifikatsiya. M,2006 .
5. Karimov I. A. “Xizmatlarni sertifikatlashtirish muammolari”
O’zbekiston iqtisodiy axborotnomasi T, 1998.
6. "Standarti 1SO 9000, sistema menejmenta kachestva".
172

---

2.3. Sertifikatsiyalashda mahsulotlarni sifatini boshqarish bo’yicha Yevropa 
tashkiloti va uning vazifalari
2.3.1. Mahsulotlarni sertifikatlash bo’yicha Yevropa tashkilotining maqsadi va 
vazifalari.
2.3.2. Yevropa tashkilotlarida tovarlarni sifatini tahlil qilish.
2.3.1. Mahsulotlarni sertifikatlash bo’yicha Yevropa tashkilotining maqsadi va 
vazifalari
Tovarlarni sifatini nazorat qilish Yevropa tashkiloti (EDKK) o’zining 
birinchi konferensiyada (1957 y.) o’z nizomini tasdiqladi. EDKK ning har yili 
konferensiya o’tkazishdan asosiy maqsadi mahsulot sifatini boshqarish bo’yicha 
tajriba almashinish sifatning nazariy va amaliy masalalarini hal qilish bu sohadagi 
so’ngi yutuqlarni targ’ibot qilish sifatning aktual muammolari bo’yicha fikr 
almashish yangi muammolarni izlab topish va ko’pgina boshqa sifatga taaluqli 
masalalarni ko’rib chiqishdir. 1992 yili Yevropa iqtisodiy uyushmasi doirasida 
umum Yevropa bozori tashkil qilinishi bilan EDKKning rahbariy hujjatlari 
qaytadan ko’rib chiqildi.
Sifat bo’yicha Yevropa tashkilotining hozirgi vaqtdagi asos bo’luvchi 
hujjatlari EDKKning nizomi ish tartibi qoidalari, qo’mita va seksiyalari uchun 
qoidalar hamda besh yilga mo’ljallangan asosiy masalalar bo’yicha yo’nalish 
rejalari mavjuddir. EDK tarkibida 26-ta to’liq huquqli a’zolari hamda 37-ta alohida 
muhbir a’zolari va 10-ta fahriy a’zolarga ega. Qardosh tashkilotlarning 11-tasi 
bilan o’z bitimlarga egadir. 
EDK maxsus bitimlari asosida sifat bo’yicha Argentina, Braziliya, Izrail, 
Kolumbiya, JAR, Yangi Zelandiya, AKSh Chili, Janubiy Koreya va 
Yaponiyalarning mintaqaviy, milliy va kasaba uyushmalari bilan hamdo’stlik 
aloqalari o’rnatilgan. EDKning Oliy lavozimi, uning prezidenti bo’lib, u har ikki 
yil muddati saylanadi. Asosiy ma’muriy idoralari - Kengash Ijroiya qo’mitasi va 
Sekretariatdir.
EDKning ish yuritish rasmiy tillari-ingliz va fransuz tillaridir. Bu tashkilot 
o’zining ilmiy-texnikaviy jurnali Kvalitiga ega bo’lib, u yiliga 4 marta shop etiladi. 
Hozirgi vaqtda EDKning 12-ta texnikaviy qo’mitalari mavjud bo’lib, ular 
ishonchlilik statistik usullar, atamalar, iste’mol masalalari bo’yicha 
standartlashtirish sifatni boshqarish kadrlar tayyorlash funksional-baholashni tahlil 
qilish sifat sohasida siyosat olib borish sertifikatlashtirish va sifat tizimlarining 
nazoroti, EHMning metrologiq matematik ta’minlashda sifat tugaraklari, mahsulot 
sifatini metrologik ta’minoti bilan shugullanadi. Undan tashqari 7-ta turli 
seksiyalari mavjudir: avtomobil, energetika, qurilish oziq-ovqat farmasevtikasi 
borasida sifat masalalari bo’yicha maslahatlar ko’rsatiladi.
Sifat muammosi va uni nazorati juda keng ma’noda bo’lib, u xo’jalik 
faoliyatining hamma sohalarini o’z ichiga oladi. Yuqori sifat deganda mehnatni va 
moddiy resurslarni tejash eksport imkoniyatlarini ko’paytirish pirovard natijada esa 
173

---

jamiyat ehtiyojlarini yanada to’laroq qondirish ma’nosini tushunamiz. Shu boisdan 
ham boshqarish butun mehanizmi, moddiy rag’batlantirishning butun sistemasi 
injener va konstruktorlarning kuch g’ayratlari ishchilarning mahorati mahsulot 
sifatini oshirishga qaratish zarur.
Sanoatdagi ilg’or tajriba hamda ilmiy ma’lumotlarning kengayishi 
chiqarilayotgan mahsulot sifatini oshirish uchun kurashning navbatdagi, butunlay 
yangi bosqich uchun shart-sharoitlar mavjudligini ko’rsatmokda. Mahsulot sifatini 
muammosini hal etish yana shuning uchun murakkabki, u kompleks, ya’ni bir 
vaqtning o’zida ham ilmiy ham texnikaviy, ham iqtisodiy ham sostial muammodir.
Ma’lumki, mahsulot sifati uni yaratish va iste’mol qilishning barcha 
bosqichlarida, ilmiy tadqiqot, loyiha-konstruktorliq texnologik ish olib borish 
jarayonida undan foydalanish ommaviy joriy qilishda shakllanadi. 
Mamlakatimizda hamda chet-elda mahsulot sifatini boshqarishning ba’zi forma va 
metodlari to’g’risida gapirishdan oldin mahsulot sifati va mehnat sifati 
tushunchalarini ko’rib chiqaylik. Sanoat korxonalarining ishlab chiqarish faoliyati 
jamiyat ehtiyojlarini qondirish uchun zarur bo’lgan moddiy boyliklarini 
yaratishning uzluksiz jarayonidan iboratdir. Ma’lum ehtiyojlarni qondirish uchun 
mo’ljallangan xalq xojaligi faoliyatining buyumlashgan natijasi sifatida 
qaraladigan barcha moddiy boyliklar va mahsuloti deb ataladi.
Mahsulot tushunchasi umumlashtiruvchi bo’lib, ham buyum ham mahsulotni 
o’z ichiga oladi. Sifat masalasi xo’jalik faoliyatining hamma jihatlarini qamrab 
olgan. Yuqori sifat - bu mehnat va moddiy resurslarni tejash eksport 
imkoniyatlarini oshirish pirovard natijada esa jamiyat ehtiyojlarini yaxshiroq 
yanada to’laroq qondirish demakdir. Mamlakat oldida turgan xilma xil iqtisodiy va 
sostial vazifalarini muvaffaqiyat bilan hal etish uchun mehnat unumdorligini jadal 
o’stirishdan, butun ijtimoiy ishlab chiqarishning samaradorligining keskin 
oshirishdan boshqa yo’l yo’q. Samaradorlik va sifatni oshirish faqat texnikaviy va 
sostial vazifa bo’lib qolmasdan, balki ideologik vazifa hamdir. Shuning uchun har 
bir xodimning, har bir oilaning turmushini yanada yaxshilash uchun, butun xalq 
farovonligini oshirish uchun, shunchalik ko’p imkoniyatlar yuzaga keladi.
2.3.2. Yevropa tashkilotlarida tovarlarni sifatini tahlil qilish
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday tovarni bozordagi talabi va taklifiga 
binoan unga baho beriladi. Bozor talabiga javob bermasa, bu tovarlarni xalq 
xo’jaligida ishlab chiqarilmaydi. Shuning uchun hamma tovarlar standart talabiga 
javob berishi kerak. Shundan keyin ular ma’lum iste’mol qiymatiga ega bo’ladilar. 
Tovar iste’mol qiymatiga ega bulmasa, nostandart, yaroqsiz mahsulot bo’ladi. 
GOST 15 467-79 ( mahsulotni sifat ko’rsatkichini boshqarish) asosiy terminlar va 
ularni mohiyati shu standart ko’rsatkichida. Har qanday mahsulot ma’lum iste’mol 
qiymatiga ega bo’ladi. Standart talablariga ko’ra navi, turi va boshqa biologik 
xususiyatiga qarab faqat iste’moliga mo’ljallangan qismiga standart talablar 
qo’yilib asosiy turlarga guruhlanib, bu asosiy talablarni chegaralanishi bu 
tovarlarni o’stiriladigan region, iqlim sharoitiga bog’liqligi ko’zda tutilgan bo’ladi. 
Bu ko’rsatkichlarni differsnsasiya uchun Standart ko’rsatkichlariga loiq bo’lgan 
174

---

har qanday mahsulot uni ishlab chiqarishga ularni sifatiga iste’mol 
ko’rsatkichlarini mahsulot qiymatiga qarab quyidagi guruhlarga bulinadi:

ishlab chiqarish tovarlar standart talabga to’lik javob beradi. Bu 
mahsulotlarni iste’mol ko’rsatmalari yuqori baholanadi;

ishlab chiqarilgan tovarlar ba’zi bir ko’rsatkichlar bilan standart talablarga 
javob bermaydi. Ularni ishlab chiqaruvchilar kamchiliklarini to’g’rilash 
imkoniyatiga ega bo’lsa, sifat ko’rsatkichlar tekshirilib, bu tovarlarni 
iste’mol qilsa bo’ladigan bo’lsa, sotishga ruhsat beriladi;

mutlaqo standart talablariga javob bermaydi va bu tovarlar iste’molga 
yaramaydi.
Texnikaviy qo’mitalari va tarmoq sekstiyalari EDK to’liq huquqli vakillaridan 
tashkil topadi. Ular o’z navbatida EDKning a’zo mamlakatlarining milliy 
tajribalarga suyanadi va xalqaro miqiyosda mahsulotning sifatini ta’minlaydigan 
tashkilotlarning hujjatlaridan foydalanadi.
ISO va MEK ishlab chiqqan xalqaro qoidalarga asosan laboratoriyalarni 
akkreditlashdan maqsad sinov laboratoriyalarni aniq sinovlar yoki aniq tur 
sinovlari o’tkazishga huquq berishdan iborat. Akkreditlangan sinovlar tushunchasi 
mahsulotni sertifikatlashtirish faoliyati bilan bog’langandir. ILAK birinchi marta 
1977 yili Kopengagenda chiqarilgan. ILAKning yaratilishidan ko’zda tutilgan 
maqsad-sinov labarotoriyalarining akkreditlash milliy tizimlarini o’zaro tan olish 
bilan amaldagi xalqaro bitimlardagi ma’lumotlarni, mahsulotni sinish natijalarini 
va boshqa mahsulot sifat haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirishga harakat qilish. 
1980yilda chaqirilgan ILAKning konferensiyasi milliy tizimlarining o’zaro tan 
olish bo’yicha amaldagi ikkita va ko’p tomonlama bitimlar haqida ma’ruza 
tayyorlashga qaror qabul qilindi. 
Ish jarayonida ikki xil xalqaro bitimlar borligi namoyon bo’ldi:
1.
Laborotoriyalarni akkreditlamasdan sinov natijalarini va sertifikat 
bayonnomalarini o’zaro tan olish bitimi;
2.
Sinov laborotoriyalarining akkreditlash milliy tizimlarini o’zaro tan olish 
bitimi.
Shu masalalar bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqildi va ularning natijalariga ko’ra 
shunday bitimlar zarurligi qayd qilindi. Laborotoriyalarning akkreditlash 
masalalari hozirgi kunda aktual bo’lib, ular bilan bog’liq bo’lgan materiallar 
sistemasi ravishda chop etilishi zaruriyati tug’ildi.
Tovarlarga bir necha raqamdan iborat bo’lgan hamma tovarlarga 10 raqamli 
kodlar berilgan. Tovarlarning turkumlash tartibiga asosan kodlash bir necha 
bosqichdan iborat:
1-bosqich. 2-ta raqamdan, qolganlari bittadan raqamdan ifodalanadi. 
Kodlashning dastlabki 5-ta bosqichi turkumlash qismi, qolgan qismi assartimenti 
deyiladi. Tovarning barcha sifat shartlari qismini o’z ichiga qamrab olgan kodlar-
elemeltlar mamlakatlar yordamida qanday xususiyatni ega ekanligi, iste’molga 
etkazib berish tezligi, sotuvda qay paytda imkoniyat yaratilgan erdan beradi. Bu 
ma’lumotlar sanoatga shartnomalar ilmiy ravishda tuzishga sharoit yaratib beradi. 
Buning yordamida tovarlarni sotish tezligini o’rganish uchun ularning 
175

---

yiriklariga quyidagi raqamlar koddagi raqamlar quyidagi keltirilgan hollarda 
sertifikat bekor qilinishi mumkin:

agar mahsulot (buyum, mol)ning tarkibiga yoki uni ishlab chiqarish 
texnologiyasiga o’zgartirishlar kiritilsa, bu esa o’z navbatida, 
sertifikatlashtirish bo’yicha qilinayotgan tekshiruvda uning tavsiflariga 
o’zgarishlar olib kelsa hamda shu mahsulot namunalarining sinovlari 
qo’shimcha bayonnomadagi standart talablariga mosligi tasdiqlanmasa 
ishlab chiqarish texnologiyasining buzilishi va korxona tayyorlovchi 
mahsulotning sifati pasaysa yoki material bilan ta’minlovchi tomonidan 
komplektlash detallari, yig’im qismiga tegishli standartlar talablarini 
buzilishiga olib kelsa;

Sertifikatlashtirish natijalari, tizim idorasi tomonidan sertifikatlashtirish 
ishlari to’g’risidagi ma’lumotlarni har doim shop etilishi lozim. 
Bu ma’lumotlar quyidagilarni o’z ichiga oladi:

sertifikatlashtirilgan mahsulot ro’yxati;

akkreditlangan sinov tashkilotlarining ro’yxati attestatlangan korxonalardagi 
sertifikatlashtirilgan mahsulot ro’yxati;

sertifikatlashtirish hujjatlarining ro’yxati.
Bu ro’yhatlarni sertifikatlashtirish milliy idorasi bo’yicha qilinadigan ishlarda 
qatnashuvchi vazirliklarga yuboriladi. Sertifikatlashtirishda qatnashuvchi hamda 
idoralar, tashkilotlar tomonidan bajariladigan ishlarni ko’z oldimizga keltirish 
uchun tarafidan sertifikatlashtirish tizimini umumlashgan tashkiliy tuzilish 
keltirilgan. Har bir sertifikatlashtirish tizimi o’zining sertifikatlashtirish idorasiga 
ega bo’lib, u hamma tashkiliy va rahbariy vazifalarini amalga oshiradi.