Самарқанд иқтисодиёт ва

1-МАВЗУ. ЛОЙИҲА ТАҲЛИЛИНИНГ ЗАРУРИЯТИ, МОҲИЯТИ ВА ВАЗИФАЛАРИ

Режа:

1. 
   Бозор иқтисодиётида лойиҳа таҳлилининг зарурияти
   
2. 
   Лойиҳа таҳлилининг моҳияти ва аҳамияти
   
3. 
   Лойиҳа таҳлилининг вазифалари
   

1. Бозор иқтисодиётида лойиҳа таҳлилининг зарурияти

Лойиҳа таҳлилида асосан инвестиция лойиҳаси ўрганилади. Бизнинг иқтисодий адабиётларимизда инвестиция сўзи янги тушунча сифатида кириб келди. Шу туфайли унинг моҳияти, талқини ҳамон етарлича ёритилмаган. Бу эса кўп адабиётларда, маъруза ва нутқларда капитал сармоя билан синоним тушунчалар сифатида қараб келинмоқда.
Инвестиция бу тарихий тушунча, чунки у тарихда бўлиб келган. Инсоният ўз эҳтиёжларини қондириш учун қодимдан уй- жой қилишга, бошқа моддий неъматларни яратишга олдин у-бу шаклда харажат қилиб келганлар. Шу харажатлар моҳияти жиҳатидан инвестиция бўлиб ҳисобланади. Инвестицияга ортиқча маблағни, мулкни қўйиш инсонларнинг эҳтиёжи ошиб борган сари, техник имкониятлар туғилган сари жадаллашиб, ҳажми жиҳатидан кўпайиб ва кенгайиб бормоқда.
Инвестициянинг нималигини билиш учун инвестор (мулкдор) тадбиркор, жамият ва давлат тушунчаларини кўз олдимизга келтиришимиз лозим. Мулкдор ҳамиша тадбиркор. Тадбиркор ҳамиша мулкдор бўлавермайди. Мулкдорнинг мулки бўла туриб у ўз мулкини тадбиркорлик йўлида ишлатолмасдан юриши мумкин. Ёки тадбиркор ўзининг тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш учун унинг мулки бўлмаслиги мумкин. Шу туфайли инвестор ўзининг ортиқча маблағини фойда (двидент, фоиз) олиши учун тадбиркор фаолиятига инвестиция қилиб қўяди. Худди шу мақсадда тадбиркор ҳам ўзининг тадбиркорлик фаолиятини давом эттиради. Булар ўртасидаги иқтисодий ва ҳуқуқий муносабатларнинг негизида инвестиция ётади.
Инвестиция деганда мулкдорнинг (инвесторнинг) пул маблағи, қимматбаҳо қоғозлари, техникаси ва технологияси, машина ва жиҳозларини, мулкка эгалик ҳуқуқи, интеллектуал мулки кабиларни ижтимоий ва иқтисодий жиҳатдан фойда олиш мақсадида тадбиркор фаолиятига қўйиш тушунилади.
5
Демак, инвестиция мулкдорнинг пул, меҳнат, моддий неъмат шаклидаги ортиқча маблағи экан. Кўпгина иқтисодий адабиётларда, таъкидланганидек, инвестиция билан капитал сармояни (қўйилмани) фарқламасдан ишлатиш ҳоллари тез учраб турмоқда. Бу ҳолатни оммавий ахборот воситаларида ҳам учратиш мумкин. Ҳақиқатда эса капитал қўйилмалар билан инвестиция бир- биридан фарқ қилади.
Капитал сармоя (қўйилма) деганда янги қурилишга, эскисини қайта таъминлашга, кенгайтиришга, техник жиҳатдан қайта жиҳозлашга сарф қилинадиган пул маблағи тушунилади. Бу ибора кўпинча режали иқтисодиёт шароитида қўлланилар эди. Ҳозир унинг мазмуни, таркиби ва номи ҳам ўзгариб инвестиция тушунчаси қўлланилмоқда.
Режали иқтисодиёт шароитида капитал қўйилмаларга харажат сифатида қаралар эди. Бозор муносабатлари шароитида инвестицияга даромад келтирувчи тадбир сифатида қаралади. Агар инвестиция даромад келтирмайдиган соҳага қўйилса унда маълум натижага эришишни кўзлаб иш кўради. Масалан, 100 ўринли касалхона, 400 ўринга мўлжалланган мактаб, 300 ўринли болалар боғчаси ва ҳ.к.
Даромад келтирувчи инвестициянинг эгаси хўжалик юритувчи жисмоний ва ҳуқуқий шахслар, мулкдорлар бўлса, даромад келтирмайдиган инвестицияни одатда давлат қўяди. Бунда ўз аҳолисига тегишли ижтимоий-иқтисодий шароит яратиб берилиши, меҳнатга қобилиятли аҳолини иш билан таъминланиши каби тадбирлар кўзда тутилади. Зеро, ҳар бир давлатнинг ўз аҳолисини ҳимоялашга мўлжалланган социал дастури мавжуд.
Кўриниб турибдики, инвестиция даромад (фойда) келтириши нуқтаи назаридан икки гуруҳга бўлинар экан:

• 
  фойда келтирувчи инвестиция;
  
• 
  фойда келтирмайдиган инвестиция.
  

Инвестиция, масалани қайси даражада ҳал қилишига қараб ҳам икки гуруҳга бўлинади:

• 
  микроиқтисодиёт инвестицияси;
  
• 
  макроиқтисодиёт инвестицияси.
  

Микроиқтисодиёт инвесстицияси орқали бевосита иқтисодиётнинг кую буғинидаги, яъни корхона даражасидаги муаммоларни ҳал қилади.
Макроиқтисодиёт инвестициясида эса бутун иқтисодиёт, унинг юқорги даражасидаги муаммолар ҳал қилинади.


6
Микроиқтисодиёт инвестицияси корхонанинг фойда олиш мақсадига хизмат қилса, макроиқтисодиёт инвестицияси давлатнинг бандлик муаммосини ҳал қилишга, давлат миқёсида кенг кўламли даромад олиб аҳолининг ижтимоий-иқтисодий аҳволини яхшилашга қаратилган бўлади.
Инвестициянинг ўзига хос хусусиятларидан бири шундаки, унда қайси даражадаги инвестиция бўлмасин албатта узоқни кўзлаб иш тутади, яъни ундан олинадиган даромад бугун эмас, балки келгусида бўлишини мўлжаллайди.
Шу туфайли инвестициядан фойда олиш ёки бирорта натижага эришиш учун уни олдиндан чуқур ўрганиш ва таҳлил қилишга тўғри келади. Ана шу инвестициядан фойда олишни кўзлаб қилинган таҳлил «Лойиҳа таҳлили» бўлиб ҳисобланади. Демак, лойиҳа таҳлилида бугунги қилинган харажатларнинг (инвестициянинг) келгуси даврда келтирадиган фойдаси (даромади) ўрганилади. Буни инвестиция лойиҳаси орқали аниқлаш мумкин.
Инвестиция лойиҳаси деганда фойда олиш мақсадида қўйилган инвестициядан фойдаланиш режасининг (стротегиясининг) асосли равишда ишлаб чиқилиши тушунилади.
Ана шу жараён лойиҳа таҳлилида атрофлича ўрганилиши, иқтисодий жиҳатдан асосланиши лозим.
Умуман олганда, инвестиция лойиҳаси жуда кенг маънони англатади ва қуйидаги жараёнларни ўз ичига олади:

• 
  ғоянинг туғулиши;
  
• 
  инвестиция қўйиладиган объектни аниқлаш;
  
• 
  шу объектга қўйилишининг фойдалилигини асослаш;
  
• 
  комплекс тарзда экспертиза ўтказиш;
  
• 
  инвестицияга пул маблағини топиш ва қўйиш;
  
• 
  унинг самарадорлигини таъминлаш;
  

Шу жараёнларнинг ҳаммаси лойиҳа таҳлилида ўрганилиши лозим. Чунки ҳар қандай лойиҳани амалга ошириш учун унинг моддий таъминоти - пул маблағи, моддий ва меҳнат ресурслари лозим. Уларнинг ҳар биридан қанча кераклигини асослаш ҳам лойиҳа таҳлилининг муҳим вазифаларидан биридир.
Шундай қилиб, лойиҳа таҳлили бозор муносабатлари шаклланаётган жамият учун шунчаки фан сифатида эмас, балки объектив зарурлиги билан ўз ўрнига эга бўлади. Бу эса ушбу фаннинг бошқа фанлар ўртасида турган ўрни, ўзига хос предмети, объекти, методи каби назарий асосларини ишлаб чиқаришни тақозо қилади.


7

2.