Samarqand davlat tibbiyot instituti

Mavzuning dolzarbligi
GINA (Global Initiative for Asthma) tashkilotining hisobotlariga koʻra, bronxial astma zamonaviy sogʻliqni saqlashning global muammosi hisoblanadi. Chunki, birinchidan uning koʻpayib borishi yuqori darajada, ikkinchidan bu kasallik olib keladigan ijtimoiy-iqtisodiy zararning miqdori sezilarli darajada yuqori. Epidemiologik tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, dunyoda 300 milliondan ortiq odam bronxial astma bilan ogʻriyapti va bu koʻrsatgich har yili oshadi. GINA ning soʻnggi nashrlarida bronxial astma odatda, surunkali nafas yoʻllarining yalligʻlanishi bilan ajralib turadigan geterogen kasallik deb ta’riflanadi. Vaqt va intensivlikda oʻzgarib turadigan va oʻzgaruvchan havo yoʻli obstruktsiyasi bilan namoyon boʻladigan hushtak chalish, nafas qisilishi, koʻkrak qafasi siqilishi va yoʻtal kabi nafas olish belgilari bilan belgilanadi. Surunkali bronxitni oldini olish, chekishni tashlash va allergenlar bilan aloqani kamaytirish profilaktikada muhim ahamiyatga ega. Bu xavf ostida boʻlgan yoki oila tarixga ega odamlar uchun ayniqsa muhimdir.
Soʻnggi yigirma yil ichida astma bilan kasallanish holatlari koʻpaydi. Bu kasallik bemorning jinsi va yoshidan qa’tiy nazar, insonlarda eng keng tarqalgan surunkali kasalliklar sirasidandir. Bronxial astma bilan kasallanganlar orasida oʻlim darajasi juda yuqori. Soʻnggi yigirma yil ichida bolalardagi bronxial astma holatlari ortib borishi bunday holatni nafaqat kasallik, balki ijtimoiy muammo deb qarashga undamoqda va unga qarshi kurash uchun maksimal kuchlarni qaratishga undamoqda.
Kurs ishining mavzusi bronxial astma kasalligini davolashga qaratilgan boʻlib, davolash butun nafas olish tizimini qamrab olishi va har bir alohida holatda ehtiyotkorlik bilan, individual yondashuvni talab qilishi bilan zamonaviy tibbiyotda yuqori ahamiyatli kasb etadi.

I-bob. NAZARIY QISM
1.1. Nosologik shaklning ta’rifi.
Bronxial astma - (yunoncha asthma — halloslash, boʻgʻilib qolish) – bronxlar teshigining toʻsatdan torayib qolishi yoki yurak kasalliklari natijasida tutadigan boʻgʻilish xuruji. Bronxial astma nafas yo‘llarining surunkali yuqumsiz kasalligi bo‘lib, uning asosida doimiy yallig‘lanish belgilari yotadi. Yallig‘lanish jarayonida bronxlar sezuvchanligi ortib, natijada bronx-o‘pka tizimida o‘zgarishlar yuzaga keladi. Bu o‘zgarishlar bemorlarda takror-takror nafas qisishi, hansirab qolish, ko‘krak qafasida xirillash va og‘irlik paydo bo‘lishiga hamda kechalari yo‘tal xuruji tutishiga olib keladi. Astma so‘zi “bo‘g‘ilish”, “hansirash” ma’nolarini bildirishi bejizga emas. Chunki bronxial astmaga duchor bo‘lganlar bronxlar shilliq qavatining shishishi, shilliq ishlab chiqarishning kuchayishi va bronxspazm tufayli tez-tez nafas qisishidan shikoyat qiladilar. Bronxial astma xuruji odatda qoʻzgʻatuvchi ta’siridan keyin rivojlanadi va qisqa oʻtkir nafas olish va shovqinli uzaygan nafas chiqarish bilan xarakterlanadi. Odatda yopishqoq balgʻamli va shovqinli yoʻtal alomatlari bilan birga keladi. Bronxial astma oʻpka va yurakning emfizemasiga, astma holatining paydo boʻlishiga olib kelishi mumkin.
Oʻtgan asrning oxirida bronxial astma insonning eng keng tarqalgan patologiyalaridan biriga aylandi. Kasallikning klinik koʻrinishlari, xarakterli hurujlarning ta’rifi 3 ming yil avval shifokorlarga ma’lum boʻlgan. Mashhur shifokor Van Helmont bu kasallikni birinchi marta tutun va tirnash xususiyati beruvchi moddalar bilan bogʻlagan boʻlsada, kasallik birinchi marta tibbiy jamiyatlarning e’tiborini birinchi jahon urushi davrida tortdi. Bronxial astma tarqalishining navbatdagi toʻlqini ikkinchi jahon urushi davriga toʻgʻri keldi. Kasallik butun aholi orasida 1% ga etib bordi, kasallikning ogʻir formasi bilan ogʻrigan bemorlar roʻyxatga olindi, bu esa yangi, yanada samarali davolash usullarini izlashga olib keldi, shuning uchun simpatomimetika, tizimli steroid preparatlari klinik amaliyotga kiritildi.

1.2. Epidemiologiya

Bronxial astma eng keng tarqalgan kasalliklardan biri hisoblanadi. Dunyo mamlakatlari orasida 1 % dan 18% gacha boʻlgan aholisi ushbu kasallikdan azob chekayotgan davlatlar bor. Shifokorlarning zamonaviy klinik amaliyotida bronxial astma kasalligi boʻlgan bemorlar katta qismini tashkil qiladi. Soʻnggi yillardagi epidemiologik tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, 4 % dan 8% gacha dunyo aholisida bronxial astma bor. Bolalar populyatsiyasida bu foiz 5-10% ga, kattalarda bu foiz koʻrsatichlari 5% oraligʻida koʻtariladi. Hozirgi kunda bu kasallik butun qit’alarni qamrab olgan global miqyosda koʻrilmoqda. Kasallikning bolalardagi tarqalishi turli mamlakatlarda va populyatsiyalarda oʻzgarib turadi, ammo surunkali patologiya orasida, albatta, eng tez-tez uchraydi. Bazi bemorlarda, ayniqsa astma bilan ogʻrigan bemorlarda bolalik davrida toʻgʻri tashxis qoʻyilmaydi va astma bilan ogʻrigan bemorlarning katta qismida kasallikning boshlanishidan 2-6 yil kechikib tashxis qoʻyiladi. Kasallik har qanday yoshda rivojlanishi mumkin boʻlsa-da, bolalarda bronxial astma eng koʻp uchraydi. Bronxial astma bilan ogʻrigan 5 yoshgacha boʻlgan bemorlar orasida oʻgʻil bolalar koʻproq, 5 yoshdan yuqori boʻlgan bolalar orasida esa qizlar soni ancha yuqori boʻladi. 30 yoshga kelib, jinslarning nisbati tenglashadi. Agar qarindoshlar (nafaqat ota-onalar) bronxial astmadan azob chekkan yoki azob chekayotgan boʻlsa, astma bilan kasallanish xavfi ancha yuqori boʻladi. Neyrodermatit, burun va koʻz shilliq qavatining mavsumiy yalligʻlanishi, oziq-ovqat yoki dori-darmon vositalariga boʻlgan allergiya kabi kasalliklar bronxial astma kasalligi bilan bevosita bog'liq.

1.3. Etiologiya

Irsiy qobiliyatlar bilan shubhasiz bogʻliq boʻlgan ekzogen allergenlar ushbu kasallikning rivojlanishiga yanada hissa qoʻshadigan sabablar hisoblanadi. Bronxial astma uchun ogʻir irsiyat bemorlarning 50-80% da aniqlanadi. Bu, ayniqsa, bolalarda namoyon boʻladi. Agar ota-onalardan birida bronxial astma kasalligi boʻlsa bolada kasallik rivojlanish xavfi deyarli ikki barobarga oshadi va har ikkala ota-onadagi astma deyarli bolani sogʻlom qolish imkoniyatini qoldirmaydi. Koʻpgina tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, bronxial giperreaktivlik genetika bilan uzviy bogʻliq va autosomal dominant asosda meros qilib olinadi.
Biroq bunga istisno sifatida aspirin astmani ham uchraydi, chunki nonsteroid yalligʻlanishga qarshi dorilarga yuqori sezuvchanlik orttirilgan hisoblanadi.
Astmani rivojlantiruvchi eng xavfli omillarga ekzogen allergenler hisoblanadi. Laboratoriya sinovlari astmatik bemorlarda va xavf guruhidagi insonlarda allergenlarga sezuvchanlik yuqori darajada ekanligini tasdiqlaydi.
Bronxial astmaning takroriy xurujlarini kuzatilishiga sabablar quyidagilar:

1. 
   Jins
   

Jinsga qarab astma tarqalishida farqlar mavjud. Bolalar va oʻsmirlar orasida astma asosan oʻgʻil bolalarda kuzatiladi. 20-40 yoshda esa kasalikning jinslar boʻyicha tarqalganligi deyarli bir xilda boʻladi va 40 yoshdan keyin ayollarda kasallik koʻproq kuzatiladi. Ushbu farqlarning sabablari aniq emas. Bu allergiya va bolalar orasida nafas yoʻllarining torayishi bilan bogʻliq degan farazlar mavjud.

2. 
   Uy allergenlari
   

Bunga quyidagilar kiradi: uy changlari, uy hayvonlarning allergenlari, ba’zi hasharotlar (suvaraklar) va qoʻziqorin allergenlari.

3. 
   Uy changi
   

Ekzogen bronxial astmaning eng keng tarqalgan sababi shundaki, uning qoʻzgʻatuvchilari qoʻziqorin, hasharotlar, uy hayvonlari allergenlari hisoblanadi.
Biroq, uy changining asosiy alergenlik xususiyatlari, birinchi navbatda, zararkunanda hashorotlar bilan bogʻliq. Uydagi changda 30 turdagi zararkunanda hashorotlar topilganligi, 1 g changda bu jonzotlarning bir necha mingtasi boʻlishi mumkin, ular toʻshak, yumshoq mebel, gilam, yostiqlarda yashaydi. Ularning najaslari changning yuqori allergenligini aniqlaydi, burun nafasi bilan ular burun boʻshlig'iga kiradi, u erda qisman kechiktiriladi, shilliq qavatga joylashadi, bu esa shish va nafas olish qiyinlishuviga olib keladi. Keyin ogʻiz orqali nafas olayotganda bronxga kirib, shishish yoki spazmga olib keladi. Ma’lum bir xavf uy-joylardan tashqarida tarqalgan allergenlardir. Quyidagi Polen allergenlari eng keng tarqalgan: chang, qichitqi oʻti, banan, otquloq, ambrosia, lola, terak, qaragʻay va qayin changlari.

4. 
   Oziq-ovqat allergenlari
   

Oziq-ovqat allergenlarining bu boradagi roli kamroq oʻrganilgan. Ba’zi mualliflar bronxial astma rivojlanishida ularning rolini inkor etadilar. Oziq-ovqatlar oshqozon-ichak trakti normal faoliyatining buzilishiga olib kelishi bilan allergiya kelib chiqishiining rivojlanishiga hissa qoʻshadigan omillar rolini oʻynaydi. Ushbu toifadagi bemorlarda koʻpincha xoletsistit, pankreatit, gastrit, kolit kasalliklari mavjud boʻladi. Oziq-ovqatning yetarli darajada fermentativ qayta ishlanmasligi bazi oqsillarning qonga soʻrilishiga, va buning natijasida sensiblizatsiya kelib chiqadi deb hisoblanadi. Asosiy oziq-ovqat allergiyalari: sigir suti va tuxum oqining ovomukoididir. Baliq, pomidor, qovun va sitrus mevalari juda kuchli allergenlar hisoblanadi.

5. 
   Asetilsalitsil kislotasi
   

Asetilsalitsil kislotasining oʻtuvchan emasligi ahamiyatlidir, ushbu parametr
steroid boʻlmagan yalligʻlanishga qarshi dori-darmonlarni qabul qilganidan keyin yuzaga keladigan strangulyatsiya bilan bir qatorda, sinusit va burun polipozisi (aspirin Triad) bilan tavsiflanadi. Ushbu shaklning oʻziga xos xususiyati shundaki, nafas olish qiyinlishuvi bronxial astma va prostaglandin kaskadining muvozanatining buzilishi kabi allergik boʻlmagan reaktsiyadan kelib chiqadi. Bronxial astmasi boʻlgan bemorlarning 22% da dorivor allergenlar mavjud. Koʻpincha bunday kelib chiqishi astma dori-darmonlarni ishlab chiqarish bilan bogʻliq boʻlgan shaxslarda uchraydi. Antibakterial va fermentativ preparatlar eng tajovuzkor astma xurujining qoʻzg’atuvchilari hisoblanadi.

6. 
   Turli hidlar
   
7. 
   Ishlab chiqarish zarari, meteorologik omillar
   
8. 
   Atmosfera havosining yuqori namliligi
   
9. 
   Havo haroratining oʻzgarishi
   
10. 
    Yerning barometrik magnit maydoni.
    

Bemorlar janubda quruq va issiq iqlim sharoitida oʻzlarini yaxshi his etadilar.

11. 
    Psixogen omillar
    

1.4. Patogenez

Ushbu kasallikning rivojlanishida murakkab immunologik, immunologik va neyrogumoral mexanizmlar mavjud boʻlib, ular bir-biri bilan chambarchas bogʻliq, ular bari bronxial devorning giperaktivligiga olib keladi. Bronxial astmada allergik reaktsiya hujayra antikorlari – reaginlar bilan bogʻliq. Bronxial astma xuruji allergenni hujayralarga (labrotsitlar, bazofillar va boshqalar) antitanalar bilan bogʻlashda rivojlanadi. Natijada paydo boʻlgan antigen-antitana kompleksi biologik faol moddalar (gistamin, serotonin, kininlar, anafilaksiyaning asta-sekin reaksiyaga kirishadigan substansiyalari), bronxlarda qon tomir-ekssudativ reaktsiyaga, mushaklarning spazmasiga, bronxial shilliq qavatining sekretsiyasini kuchayishiga bu esa ularning oʻtkazuvchanligini buzilishiga olib keladi.
Atopik bronxial astma bilan allergik yalligʻlanish bevosita allergik reaktsiyaning rivojlanishi bilan bogʻliq. Bronxial obstruktsiyaga olib keladigan patologik oʻzgarishlar shilliq qavatga, submukozal qatlamga va bronxial daraxtning mushak membranasiga ta’sir qiladi. Patologik jarayon traxeya va katta bronxiyadan terminal bronxiollarga tarqaladi.
Quyidagi sabablar bronxning torayishiga olib keladi: shilliq toʻsiqlarning shakllanishi.
Nafas qisilishi xurujlari turli tezliklarda kuzatiladi, ammo remissiya bosqichida (surunkali kasallikning vaqtinchalik yengillashishi) ham havo yo’llarida yallig’lanish jarayoni saqlanib qoladi. Bronxial astmada havo oqimining buzilishida quyidagi tarkibiy qismlar yotadi:

• 
  Bronxlarning silliq mushaklarining spazmlari yoki ularning shilliq qavatining shishishi tufayli nafas olish yo’llarining to’silib qolishi.
  
• 
  Nafas olish yo’llarining shilliq osti bezlari giperfunktsiyasi sababli sekretsiyasi tomonidan bronxlarning to’silib qolishi.
  
• 
  Bronxial devorda sklerotik o’zgarishlarga olib keladigan, kasallikning uzoq davom eitshi natijasida bronxning mushak to’qimasini biriktiruvchi to’qimaga almashishi.
  

Astma kasalligida bronxlarda, eozinofillar, Shark-Leyden kristallarini oʻz ichiga olgan qalin, yopishqoq mukus hosil boʻladi. Mukus bronxni qisman yoki toʻ'liq bloklashi mumkin. Suvsizlanish tufayli hujumning davomiyligi va ogʻirligi bilan mukus yanada yopishqoq boʻladi.
Bronxlar devoridagi o'zgarishlar. Astma bilan, titroq epiteliya hujayralari soni kamayadi va mukusni salgılayan shisha hujayralar miqdori ortadi va giperplaziyaga duchor boʻladi. Eozinofil infiltratsiyasi, bazal membrananing shishishi va qalinlashishi, submukozal qatlamda eozinofillar, neytrofillar, limfotsitlar va makrofaglar, gipertrofiya va bezlarning shishishi kuzatiladi. Bronxning mushak qobigʻi gipertrofiyalangan.
Bronxning silliq mushaklarining spazmlari oʻtkir qisqa muddatli hujumlarning eng katta sababidir. Hujumlarning davomiyligi va davolanishga daxlsizligi bronxning shilliq qavatdagi tiqilishi va bronxial shilliq qavatning shishishi bilan bogʻliq.
Infektsion omillar ham bronxial astma patogenezida muhim boʻg’in hisoblanadi, chunki mikroorganizmlar, ularning metabolik mahsulotlari allergen sifatida ta’sir qilishi va shu sabab sensibilizatsiyaga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, infektsiya bilan doimiy aloqada boʻlish bronxial yoʻllarning yalligʻlanishini faol holatda ushlab turadi.
Gapten allergen deb atalmish, oqsil tuzilishli boʻlmagan allergenlar inson organizmiga tushishi va uning oqsillari bilan bogʻlanishi natijasida ham allergik xurujlar yuzaga kelishi va bronxial astma xavfini oshiradi. Sovuq qotish, nasliy tarix
va stress holatlari kabi omillar ham broxial astma etiologiyasida muhim oʻrin tutadi.
Bronxlarning oʻzgarishi asosida organizmning sensibilizasiyasi (sezuvchan bo’lib qolishi)yotadi. Anafilaksiya shaklida kechuvchi tezkor allergik reaktsiyalar natijasida organizm anitanalar ishlab chiqaradi va o’sha allergen qayta kuzatilsa tezda gistamin chiqarilishi yuzaga keladi, u esa bronx shilliq qavatining shishishiga va va bezlarning gipersekretsiyasiga olib keladi Immunokompleks allergik reaktsiyalar va kechiktirilgan sezuvchanlik reaktsiyalari shunga o’xshash tarzda rivojlanadi, ammo sustroq alomatlar bilan namoyon bo’ladi. So’nggi yillarda qondagi kalsiy miqdori ham moyillik omili sifatida qaralmoqda, chunki ortiqcha kaltsiy spazmga olib kelishi mumkin, shu jumladan, bronxial mushaklar spazmlarini ham.
Nafas qisilishi natijasida vafot etganlarning patologoanatom tekshiruvlarida bronxlarning yopishqoq, quyuq shilliq bilan toʻliq yoki qisman toʻsilib qolishi va nafas chiqarish qiyinchiligi tufayli emfizematoz oʻpka kengayishi qayd etiladi. Toʻqimalarning mikroskiopda tekshirilishi shunga oʻxshash tasvirni beradi — qalinlashgan muskul qavati, gipertrofiyalangan bronxial bezlar, bronxial devorlarning infiltratif, deskvamatsiyalangan holati.

1.5. Tasnifi