Samarqand davlat universiteti psixologiya va ishtimoiy fanlar fakulteti psixologiya kafedrasi

Mavzu: XULQ-ATVOR GENETIKASI

Tayanch tushunchalar: Xulq-atvor genetikasining vazifalari, xulq- atvor ko'rinishlari, hayvonlarning xulq-atvorini o'rganish, shaxsiy, reproduktiv va ijtimoiy xulq-atvorlar, evgenika fani, odam xulq-atvorining genetik asoslari.

17§. Xulq-atvor genetikasining vazifalari

1. 
   Hayvon va odamlarning xulq-atvor ko'rinishlarining tarkib topishida genetik va muhit omillarining nisbatini aniqlash.
   
2. 
   Nerv sistemasi shakllanishini belgilovchi genlar faoliyatini o'rganish.
   
3. 
   Markaziy nerv sistemasi funktsiyasiga ta'sir etuvchi mutant genlar faoliyatini tadqiq qilish.
   
4. 
   Xulq-atvor genetikasini populyatsiya va evolyutsiyadagi rolini oydinlashtirishdan iborat.
   

1. Xulq-atvor ko'rinishlari

Xulq-atvor, hatti-harakat hayvon va odam organizmining murakkab biologik funktsiyasi bo'lib, u tufayli hayvon va odam organizmi tashqi abiotik muhit bilangina emas, balki o'z turi va boshqa turlarga mansub organizmlar bilan aloqada bo'ladi.

Xulq-atvorning fiziologik asosi bo'lib shartsiz va shartli reflekslar sanaladi. Odamiarda mehnat qilish faoliyati hamda jamoa bo'lib yashash bilan uzviy bog'liq holda ikkinchi signal sistemasi rivojlangan. Xulq-atvor ijtimoiy tarixiy - tajriba bilan bog'liq bo'lib, odamning fe'l-atvori axloq- odob doirasida baholanadigan hatti-harakat sistemasidan iborat.

Hayvonlarning o'zini himoya qilish, ozuqa topish, yakka yoki guruh bo'lib yashashi, o'z turiga mansub boshqa jins bilan jinsiy qo'shilishga bo'lgan moyillik va fe'l-atvorning boshqa ko'rinishlari shartsiz reflekslar instinktlar asosida tarkib topadi. Shu bilan birga murakkab tuzilishga ega hayvon fe'l-atvori hayot davomida orttirilgan befarq ta'sirlovchilar bilan shartsiz ta'sirlovchilarning navbatlashishi natijasida hosil bo'lgan tajribalar asosida shakllanadi.

Hayvonlar va odamlar fe'l-atvorini shakllanishida markaziy nerv sistemasi, analizatorlar asosiy o'rinni egallaydi. Hayvonlar va odamlarning xulq-atvori bilan etiologiya, zoobiologiya, fiziologiya, ijtimoiy psixologiya shug'ullanadi. XX asrning 50-yillaridan boshlab hayvonlar, odam xulq- atvori bilan genetika fani ham shug'ullanmoqda.

Xulq-atvor ko'rinishlari har xil. D.Dyusberi hayvonlar xulq-atvorini

uch guruhga ajratadi. Ular shaxsiy, reproduktiv va ijtimoiy xulq- atvorlardir.

I. Shaxsiy xulq-atvor shakllari:

1. 
   Uyg'unlashgan harakatlar.
   
2. 
   Oziqlanish, nafas olish (ozuqani topish, uni zahirada asrash, kislorodga boy joyni tanlash) bilan bog'liq hatti-harakatlar.
   
3. 
   O'z tana haroratini boshqarish.
   
4. 
   Pana joy topish.
   
5. 
   Yirtqichlardan qochish.
   
6. 
   Uyqu.
   
7. 
   Tanani toza tutish.
   
8. 
   Biologik maromlar.
   
9. 
   Biror narsani tekshirib ko'rish. lO.O'yin.
   

11. 
    Tayyor quroldan foydalanish.
    
12. 
    Ayyorlik qilish.
    
    2. 
       Reproduktiv xulq-atvor (o'zga jinsni jalb etish) shakllari:
       
       1. 
          Jinsiy qo'shilishdan oldin o'yin ko'rsatish.
          
       2. 
          Chiroyli ko'rinish orqali.
          
       3. 
          «Ashula» orqali.
          
       4. 
          Kuch orqali.
          
       5. 
          Hatti-harakat orqali.
          
       6. 
          Qarama-qarshi jinsning ko'nglini "ovlash".
          
       7. 
          Tuyg'uni ifodalash orqali.
          
       8. 
          Naslga g'amxo'rlik ko'rsatish.
          
    3. 
       Ijtimoiy xulq-atvor shakllari:
       
       1. 
          Yo'lboshchilikka intilishga oid hatti-harakatlar.
          
       2. 
          To'dada bo'ysinish tartibi.
          
       3. 
          To'dani himoya qilish.
          
       4. 
          To'dadagi erkak organizmlar orasidagi munosabat.
          
       5. 
          Ota-onalar bilan ularning nasllari orasidagi munosabat.
          
       6. 
          Oziqlanishda bo'ysunish tartibi.
          
       7. 
          Jinsiy qo'shilish davrida bo'ysunish tartibi.
          
       8. 
          Hayvonlarning «tili».
          
       9. 
          Jamoada funktsiyaning taqsimlanishi.
          

2. Hayvonlarning xulq-atvorini o'rganish

Hayvonlardagi murakkab hatti-harakatlar genga bog'liq ekanligi tajribalarda isbotlangan. Chunonchi kumushsimon qora yungli tulkilarning ba'zilari odamga nisbatan tajovuzkor, qo'rqoq yoki mo'mintoy bo'ladilar.

Akademik D.K.Belyayev o'z shogirdlari bilan kumushsimon qora yungli tulkilar orasida bir necha yil davomida turli yo'nalishda sun'iy tanlash o'tkazdi, hatto harakati xuddi itlarnikidek va yoshligidan o'ta tajovuzlar tulkilarni yetishtirishga muvofiq bo'ldi. Tulkilarga bundan hatto harakat o'rgatish emas, balki genlar faoliyatining natijasi ekanligi tajribada aniqlandi.

Klassik genetikada ayrim belgilarning irsiylanishini bilish uchun qo'llaniladigan metodlardan hayvonlar xulq-atvorini o'rganishga oid tajribalarda ham foydalaniladi. Hayvonlarning xulq-atvorini o'rganish uchun awalo qaysi xususiyatini o'iganish aniqlanib olinadi. Misol tariqasida hayvonlar xulq-atvoridagi tanani toza tutish yoki tanani toza tutmaslik, jinsiy qo'shilishga moyillik, jinsiy qo'shilishga befarq, qarama-qarshi jins bilan qo'shiladigan, gomoseksuallar, nasi uchun qayg'uradigan, nasi uchun unchalik qayg'urmaydigan kabi belgilarni olish mumkin. Mana shunday belgilarga ega va ega bo'lmagan urg'ochi va erkak hayvonlar tanlanib olinadi va alohida-alohida urchitiladi. Ularni urchitish to gomozigota izogen liniyalarni hosil etguncha davom ettiriladi.

Gomozigota individlar hosil bo'lganligiga ishonch hosil qilingach, qarama-qarshi xossalarga ega individlar o'zaro chatishtirilib, duragay organizmlar olinadi. F, duragay organizmlarning erkak va urg'ochilarida u yoki bu xususiyat qay darajada namoyon bo'lishi kuzatiladi yoki maxsus metodlar yordamida aniqlanadi. Birinchi avlod duragaylarining erkak va urgochi formalarning bir-biri bilan chatishtirilib, ikkinchi avlod olinib, ularda tekshirilayotgan belgi-xossaga ega hamda ega bo'lmagan yoki o'rganilayotgan belgini o'rtacha namoyon qilgan hayvonlar nisbati aniqlanadi. Shuningdek F, duragaylarda tahliliy chatishtirish o'tkazilib bekrossdan hosil bo'lgan individlarning qanchasida o'rganilayotgan belgi borligi, yo'qligi yoki oraliq holda rivojlanganligi tahlil qilinadi. Olingan ma'lumotlarga asoslanib o'rganilayotgan belgining qaysi biri dominant, qaysi biri retsessiv ekanligi, ular bir gen yoki ikki gen ta'sirida rivojlanganligi aniqlanadi. Masalan, drozofilada xulq-atvor bilan bog'liq ko'rish, oziqlanish, hid bilish, jinsiy qo'shilishga moyillik, himoyalanish kabi xususiyatlar irsiylanishi o'rganilgan. Hozirgi vaqtga kelib drozofila sevenless (sev) geni bo'yicha mutant formalarda ultrabinafsha nurlarga nisbatan fototaksis yo'qolishi, small-optic-lobes (sol) genining mutatsiyasi natijasida qo'g'irchoqlik davrida "bosh" miyaning ko'rish pallasining 50% hujayralari yemirilishi oqibatida voyaga yetgan drozofila biror narsaga qo'nish paytida mo'ljalni to'g'ri ololmasligi aniqlangan. Drozofilada hid sezish organi antennada joylashgan. Unda ayrim teshiklar bo'lib, uning ichiga hid molekulalari kirishi tufayli antennadagi neyronlar bosh miyaga tassurotni yetkazadi. Neyronlar 1000 ta atrofida bo'ladi, shunga ko'ra drozofila ko'p hidlarni farqlay oladi. Aldegid, efirni sezish neyronlar faoliyatining 6 ta: olfA, olfB, olfC, olfD, olfE, sbl genlar nazoratida ekanligi ma'lum bo'lgan. Drozofilada jinsiy qo'shilish paytidagi fe'l-atvorning genetik asoslari ham o'rganilgan. Ma'lum bo'lishicha, jinsiy qo'shilishga urg'ochi drozofilaning moyilligini ro'yobga chiqarish uchun erkak drozofila «o'yin» ko'rsatishi lozim. Mazkur «o'yin» urg'ochi drozofilaning qornini qitiqlash, uning atrofida aylanib uchish, jinsiy qo'shilish uchun urg'ochining qorin qismini o'ziga tortish va 50 sekund mobaynida tez- tez qanot qoqib «ashula» aytishdan iborat.

Drozofilada ko'rish, hid sezish, eshitish bilan bog'liq mutatsiya jinsiy qo'shilish paytida «ko'ngilni» ovlashga ta'sir etish mumkin. Odatda, ko'r erkak drozofila urg'ochini ko'rmaydi yoki garang urg'ochi pashsha erkak drozofilaning «sevgi ashulasini» eshita olmaydi. Jinsiy qo'shilish bo'yicha qilinadigan fe'l-atvorlar genlar nazoratida bo'ladi. Chunonchi, slok genini mutatsiyasi tufayli ashula davomiyligi o'zgaradi. Normal drozofilalarda ashula davomiyligi 55 sekund. slok mutatsiyasi ro'y berganda uning davomiyligining kamayishi (40 sek) yo ko'payishi (80 sek) ma'lum bo'lgan. Hni geni mutatsiyaga uchrasa, erkak organizm urg'ochining «ko'nglini» ovlay olmaydi. Fru (pushtsiz) geni mutatsiyaga uchrasa erkak drozofilaning jins bilan bog'liq xulq-atvori o'zgaradi. Ular urg'ochi pashshalarni «ko'nglini» ovlamay, erkak pashshalar ko'nglini ovlaydi ya'ni gomoseksual pashshalarga aylanadilar. Sluggish geni bo'yicha mutantlar qorong'ida urg'ochi organizm bilan jinsiy yaqinlik qilmaydi. Yorug'likda esa ham uig'ochi, ham erkaklarni «ko'nglini» ovlaydi. Les genida mutatsiya sodir bo'lsa, u holda erkak pashshaga o'xshash fe'l-atvorga ega bo'lib, urg'ochi pashshalarni ko'nglini ovlaydi.

Ichkilikka yuqori darajada moyil va moyil bo'lmagan sichqonlarning inbred liniyalarini chatishtirib, so'ng ularning F, va F₂ dagi nasllarning har birini ichkilikka bo'lgan talabini o'rganish natijasida mazkur belgi bo'yicha farq ikkita bir-biri bilan bog'liq bo'lmagan genlar uyushmasiga bog'liq ekanligi ma'lum bo'lgan. Tajovuzkorligi yuqori bo'lgan sichqonlar bilan tojovuzkorligi past sichqonlar chatishtirilganda F, duragaylarini tajovuzkorligi yuqori bo'lishi dominantlik qilgan. Tajovuzkorlik sichqonlarda gen mutatsiyasi tufayli ro'y berishi aniqlanadi.

3. Yevgenika fani

Odamlarning xulq-atvori doimo olimlar diqqatini o'ziga tortib kelgan. Genetika fan sifatida shakllanmasdan ancha ilgari ham olimlar odam xulq-atvori, ruhiyatini irsiylanishi bilan qiziqqanlar. Masalan, eramizdan ancha ilgari yashagan antik dunyo olimi Platon birinchi bo'lib nikohlami davlat tomonidan boshqarishning lozimligini ta'kidlagan. U jismoniy jihatdan o'ta baquwat bolalarni dunyoga keltirish uchun qanday er- xotinlarni saralash lozimligi haqida fikr bildirgan. XIX asrda yashagan F.Golton iste'dodli odamlar shajarasini o'rganib ikki xil xulosaga keldi. 1) Ulug' iste'dodlar avloddan-avlodga beriladi. 2) Har bir odam xulq- atvor, iste'dod hamda kasallikni ifodalovchi belgilar zahirasiga ega.