Samarqand iqtisodiyot va servis instituti

1
2
3
Bir marotabali. O’tkir, 
surunkali (barcha turlari)
Noldan farqli 
doza
Saraton va genetik 
buzilishlar ehtimolini 
yuqoriligi
Surunkali bir necha yillar 
davomida
Yiliga 0,1 ev 
(10 bar) va 
yuqori
Organizmni nospesifik 
rezistentligini pasayishi
Bu ham
Yiliga 0,5 ev 
(50 bar) va 
yuqori
Immunal rezistentlikni 
pasayishi, katarakta
Somatik effektlar 
(bevosita 
nurlanganlarda)
Somatik-
stoxastik 
effektlar
Genetik effektlar
O’tkir nurlanish 
kasalligi (O’NK)
Surunkali 
nurlanish 
kasalligi
Nurlanishli 
kuyishlar, 
katarakta
Xavfli o’simtalar 
va leykozlar
Xavfsiz 
o’simtalar
Avlodni irsiy 
kasalliklari
O’lik tug’ilgan 
bolalar
O’z-o’zidan ro’y 
beradigan obortlar
Bepushtlik
138

---

Bir marotabali o’tkir
1 ev (100 bar) 
va yuqori
O’tkir nurlanish kasalligi
Bu ham 
4,5 ev (450 bar) 
va yuqori
O’lim bilan 
yakunlanadigan o’tkir 
nurlanish kasalligi
Har xil turlari
1 ev (100 bar) 
va yuqori
Stoxastik effektlar
Qolqonsimon bezni 
radioaktiv yod hisobida 1-
2 oy davomida nurlanishi
10 ev (1000 
bar) va yuqori
Qolqonsimon bez 
g’ilofunksiyasi, 
o’simtalarni rivojlanish 
ehtimolini oshishi
Organizmni   jarohatlanishi   qonuniyatlari   olingan   nurlanish   dozasi 
kattaligi, uni vaqt va hajm bo’yicha tarqalishi va organ, to’qima, tizimlarni 
radiosezgirligi   bilan   belgilanadi.   Ushbu   omillar   nurlanish   ta’sirini 
belgilaydi. 
Nurlanish   kasalliklarini   og’irligi   olingan   nurlanish   dozasigna 
bog’liqdir (jadval-3.10).
Jadval-3.10
Nurlanish kassaligi og’irlik darajasini olingan dozaga bog’liqligi
Doza, gr
Og’irlik darajasi
1-2
I (yengil)
2-4
II (o’rtacha)
4-6
III (og’ir)
6-10
IV (o’ta og’ir)
Xavfli kimyoviy moddalar aholi hayoti va sog’ligi uchun jiddiy xavf 
tug’diradi.   Xavfli   kimyoviy   moddalarni   yuqori   zaharliligi,   qisqa   ta’sir 
davri   jarohatlanganlarga   birinchi   tibbiy   yordam   ko’rsatishni   va   ularni 
hayotini qutqarishni qiyinlashtiradi.
139

---

O’tkir   zaharlanishlarni   aniqlashda,   u   yoki   bu   xavfli   kimyoviy 
moddalar   bilan   zaharlanish   tavsifini   bilish   muhimdir.   Xavfli   kimyoviy 
moddalarni   ta’siri   ostida   zaharlanishida   zararlanish   belgilarini   aks 
ettirmaydigan va faqat organizmni zaharli birikmalarga bo’lgan reaksiyasi 
ko’rinishlarini (qayt qilish, chanqash, bezovtalanish va boshqalar) kuzatish 
mumkin (jadval-3.11).
Jadval-3.11
Toksik moddalarni organizmga ta’siriga ko’ra tasniflanishi
Toksik ta’siri
Toksik modda
Buzilishlar 
Bo’g’uvchi ta’sir
Umumzaharlovchi 
ta’sir
Bo’g’uvchi va 
umumzaharlovchi 
ta’sir
Neyrgorop 
zaharlar
Bo’g’uvchi va 
neyrotrop ta’sir
Metabolik 
zaharlar
Xlor, uchxlorli fosfor, fosfor 
oksixloridi, fosgen, 
oltingugurtxloridi, 
xlorpikrin, xlorasetofenon, 
adamsit va boshqalar
Sinil kislotasi, sianidlar, is 
gazi, mishyakli vodorod, 
dinitrofenol va boshqalar
Akrilonitril, oltingugurt 
angidiridi, oltingugurt 
vodorodi, azot oksidlari va 
boshqalar
Fosfoorganik birikmalar 
(FOB): xlorofos, tiofos, 
karbofos, oktametil, 
muskarin, karboxolin va 
boshqalar
Ammiak, geptil, gidrazin va 
boshqalar
Bromli metil, dixloretan, 
dioksinlar, polixlor 
benzofuran, etilen oksidi va 
boshqalar
Yuqori nafas yo’llarini 
yallig’lanishi, o’pka 
shishishi
Qon shaklli 
elementlarini lizisi, 
to’qimalarga kislorod 
yetkazilishini buzilishi, 
nafas olish qatoridagi 
fermentlarni 
parchalanishi
I, II guruhli jarohatlar
Asab impulslarini 
amalga oshiruvchi va 
uzatuvchi fermentlarni 
blokada qilinishi
I va IV guruhli 
jarohatlar
Markaziy asab tizimini 
140

---

jarohatlanishi, jigar, 
buyrakni jarohatlanishi, 
to’qimalarga kislorod 
uzatilishini buzilishi 
sababli ro’y beradigan 
kuyishlar
O’tkir  zaharlanishlarda   jiddiy   buzilishlarni   tez   rivojlanishi 
jarohatlanganlarga zudlik bilan tibbiy yordam ko’rsatilishini taqozo qiladi. 
Bunda quyidagi tamoyillarga rioya qilinishi kerak: a) organizmga zaharni 
kelib tushishini to’xtatish; b) zaharga qarshi vositalarni qo’llash; v) zaharni 
organizmdan tezlik bilan chiqarish; g) zahar ta’sirida buzilgan organizm 
faoliyatlarini tiklash.
Zaharga qarshi muhim vositalar jadval-3.12 da keltirilgan.
Jadval-3.12
Zaharlanishlarda ishlatiladigan muhim antidotlar