Siyosatshunoslik

62

---

A D A B IY O T L A R
Каримов И. А.
Биз келажагимизни уз кулимиз билан кура- 
миз. Т. 7. - Т., 1999. - Б. 132-154.
Каримов И. А.
Узбек халк;и х;еч к;ачон, ^еч кимга к,арам 
булмайди. Т. 13. — Т., 2005. — Б. 174—22.
Каримов И. А.
Юксак маънавият - енгилмас куч. Т., 2008. — 
Б. 176.
Аристотель.
Политика. Сочинения в 4-х т., Т.4. — М., 
1984. - С. 112-134.
Монтескьё Ш.
О духе законов. М., 1955. — С. 22 — 43.
Рамазанов И., Муминов Э.
Политология: Дарслик. — Т., 1997. — 
Б. 17—23.
Политология: Укув кулланма / С. 
Отамуродов, И. Эрга-
шев, Ш. Акрамов, А. Крдиров —
Т., 1999. — Б. 21—39.
Политология: Маърузалар матни /Такризчилар: В. С. Ким, 
Ж. Бахронов. — Т., 2000. — Б. 15—40.
Ирхин Ю. В., Зотов В. Д., Зотова Л. В.
Политология: Учеб­
ник. - М., 2000. - С. 30-127.
Пугачев В. П., Соловьев А. И.
Сиёсатшуносликка кириш: 
Укув кулланма. — Т., 2004. — Б.10—25.
Макиавелли Н.
Государь. История Флоренции. — М., 1987. — С. 
3
-
33
.
Сулаймонова Ф.
Шарк; ва Fap6. — Т., 1997. — Б. 3—44.
Артхашастра или наука политики. М., 1993. — С. 3—18.
Цицерон.
Речи. М., 1993. — С. 7—25.
63

---

MARKAZIY OSIYODA IJTIM O IY-SIYOSIY
TAFAKKUR RIYOJINING ASOSIY
BOSQICHLARI
( Qadimgi davrdan XX asming
30-yillariga qadar)
1. Markaziy Osiyoda ijtimoiy-siyosiy g‘oyalaming
kelib chiqishi
Jamiyatning siyosiy hayoti masalalariga doir qarashlaming 
yuzaga kelishi uzoq tarixiy taraqqiyot natijasidir. Bunday qarash­
lar dunyoning barcha xalqlari, jumladan, Markaziy Osiyo xalq- 
lari tarixida mavjuddir. Shu sababli Markaziy Osiyoda antik 
zamonlarda, uyg‘onish va temuriylar davrida ijtimoiy-siyosiy 
g‘oyalarning vujudga kelishi hamda rivojlanishi to‘g‘risidagi bi- 
limlami o‘rganish, bu bilimlaming jahon sivilizatsiyasi taraqqi- 
yotidagi ahamiyatini bilish, shuningdek, jadidlarning ijtimoiy- 
siyosiy qarashlarini o‘rganish, bu qarashlaming mustaqillik dav- 
ridagi ahamiyatini tahlil qilish dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Markaziy Osiyoda ijtimoiy-siyosiy va huquqiy qarashlar ta- 
rixining eng qadimgi davrlaridan guvohlik beruvchi dastlabki 
manba bundan 2700 yil ilgari ilk bor tartib berilib, to'plangan 
tarixiy yozma manba «Avesto» kitobidir. «Avesto» so‘zining o‘zagi 
«sto» bo‘lib, «o‘matilgan, muqarrar qilingan qonun-qoidalar, 
hayotning asosiy yo‘riqnomasi» demakdir. Mintaqamizda islomga 
qadar amal qilgan zardushtiylik dinining muqaddas kitobi bo‘lgan 
«Avesto» uzoq ajdodlarimizning ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy 
dunyosi haqida noyob ma’lumotlami o‘zida mujassam etgan. 
Markaziy Osiyodagi turli qabilalami ilk buyuk davlatchilik g‘oyasi 
atrofida birlashtirish zaruratini anglagan yetakchi shaxslardan 
biri sifatida tarix sahnasida yorqin iz qoldirgan, Amudaryo bo‘yla- 
rida yashagan, Spitama urug‘i vakili Zardusht ko‘p xudolik 
tasawurlari, tabiat hodisalariga sig‘inishga qarshi chiqib, yakka 
xudolik g‘oyasini targ‘ib qiladi. Ajdodlarimizning bundan qariyb 
3 ming yil awalgi siyosiy-huquqiy qarashlarida hokimiyat, hukm-
64

---

ronlik uchun kurash mavzusi diniy-mifologik shaklda o‘z ifo- 
dasini topib, ularda yaxshilik, adolat, haqiqat, saxovat va olija- 
noblik kabi fazilatlar ulug'langan. Zardushtning barcha axloqiy 
yo‘l-yo‘riqlarini bajo keltirish har bir kishining muqaddas burchi 
hisoblangan. Har bir inson o‘z umrini yaxshi fikr, yaxshi so‘z, 
ezgu ishlarga bag‘ishlashi lozimligi uqtirilgan.
«Avesto»dagi yaxshi fikr, yaxshi so‘z, ezgu ishlar haqiqat 
asosida bajarilishi g‘oyat muhim ahamiyat kasb etgan. «Haqiqat,
— deb yozilgan «Yasna»ning‘ muqaddimasida, — eng oliy ne’mat, 
baxt-saodat manbayidir. Baxt faqat haqiqatni sevguvchi inson- 
gagina mansubdir»2.
«Avesto»da ijtimoiy-siyosiy hayotni, hokimiyatni boshqarish- 
ning axloqiy, huquqiy muammolariga oid ko‘plab masalalar keng 
yoritilganini ko‘rish mumkin. Bu ta’limotdagi siyosiy-huquqiy 
qadriyatlaming g'oyat muhim xususiyatlaridan biri insoniyatga 
qirg‘in keltiruvchi urush va mojarolaming qoralanganligi, tinch- 
totuv yashash, sulhparvarlik kabi olijanob g‘oyalaming ilgari 
surilganligidir. «Yemi odil hukmdor, pokiza qalb va ezgu niyat- 
lar bilan boshqarish kerak. Zolim hukmdorning boshqarishiga 
yo‘l qo‘yma!» yoki «Adolat tantana qilishi, yovuzlik yo‘q qilinishi 
kerak»3, kabi murojaatlaming o ‘z davri ijtimoiy-siyosiy va 
huquqiy tafakkuriga amaliy ta’sir ko‘rsatganligi shubhasizdir.
Shu o‘rinda ta’kidlash zarurki, «Avesto»da bayon qilingan 
axloq va huquqiy mezonlar Markaziy Osiyo hududida qariyb 3 
ming yil awal siyosiy kategoriyaning ilk kurtaklari shakllangan- 
ligidan dalolat beradi.
«Avesto»da ijtimoiy masalalarga ham keng ahamiyat beril- 
gan. Kimki yerga vaqtida ham o‘ng qo‘li, ham chap qo‘li bilan