riya ular uchun mutlaqo yot, falsafa to‘la ma’noda G ‘arbda
boshlangan», degan yevropatsentristik da’volaming
puch va
haqiqatga tamomila zid ekanligini isbotlaydi.
2. Sharq uyg‘onish davridagi ijtimoiy-siyosiy va
huquqiy ta’limotlar
Ma’lumki, VIII asr boshlarida Markaziy Osiyo arablar isti-
losiga uchradi. Bu istilo o‘lkamiz xalqlarining iqtisodiy, siyosiy,
madaniy-ma’naviy taraqqiyotiga kuchli zarba berdi.
Abu Ray-
hon Beruniy «Qadim xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida
Qutayba Xorazm yozuvini bilgan,
Xorazm afsonalarini saqla-
gan kishilarni, ularning orasida bo‘lgan olimlaming hammasini
turli yo‘llar bilan ta’qib ostiga oldi va yo‘q qilib yubordi», deb
yozgan edi. Bosqinchilarga qarshi olib borilgan ozodlik kurashi
tufayli IX asming ikkinchi yarmiga kelib mustaqil davlatlar (So-
moniylar, G‘aznaviylar, Qoraxoniylar, Xorazmshohlar)ning pay
do bo'lishi bu yerda ijtimoiy gumanitar fanlaming, jumladan,
siyosiy g‘oyalaming taraqqiy etishiga olib keldi.
Markaziy Osiyoda siyosiy fikrlaming vujudga kelishi va
rivojlanishida islom dini ham muhim manbalardan biri bo‘ldi.
IX asrda maxsus islom ilmlari shakllandi. Greklardan o‘tgan
falsafa,
matematika, fizika va boshqa qator ilmlardan tashqari
kalom, hadis, fiqh kabi islomiy ilmlar yuzaga keldi. Islom Sharqda
nafaqat din sifatida,
balki yaxlit madaniyat, ma’naviyatning
shakllanishida ham katta ahamiyatga ega bo‘ldi. U madaniyat-
ning ilm-fan, san’at, axloq, siyosat kabi sohalarining rivojiga
ham ijobiy ta’sir ko'rsatdi.
Siyosat va siyosiy masalalar Qur’on asosida ishlab chiqilgan
diniy, jinoiy va fuqarolik qonun-qoidalari majmui shariatda o‘z
aksini topdi.
Musulmon huquqshunoslari, qozilar ish yuritish
oson bo'lishi uchun shariat doirasida Qur’on, hadis, ijmo’, qiyos-
dagi qonun va qoidalami alohida to'plam holiga keltirib, fiqh
ilmiga asos soldilar. Chunki shariat juda keng bo‘lib, u o‘zida
huquqiy, axloqiy, diniy mezonlami mujassamlashtirgan bo‘lsa,
fiqh
esa undan torroq, ko‘p jihatdan qozilar, huquqshunoslar
uchun masalalami qonuniy hal qilish uchun zarur bo'lgan qoida-
lar (me’yorlar) to‘plamidir. Muhammad payg‘ambarning vafo-
68
tidan keyin ikki asr davomida shakllangan fiqh (islom qonun-
chiligi) to‘rt imomning nomi bilan bog‘liq to ‘rt maktabni (maz-
habni) yuzaga keltirdi. Bu mazhablar asoschilarining nomi bilan
ataldi.1
Shu davrda mintaqa shuhratini olamga tanitgan o'nlab buyuk
mutafakkirlar yetishib chiqdilar. Ulardan eng mashhuri —
Download
Do'stlaringiz bilan baham: