6
Boshqa ba'zi psixologik oqimlardan farqli o'laroq, evolyutsiya doirasida tabiatning
o'rganishga qarshi bahsida aniq pozitsiya mavjud emas. Aksincha, shaxsning
rivojlanishida ikkala jihat ham katta
ahamiyatga ega deb hisoblanadi, shuning
uchun ikkalasida ham tekshiriladi.Evolyutsion psixologiya ta'lim, psixopatologiya,
sotsiologiya va terapiya kabi turli sohalarda ko'plab amaliy qo'llanmalarga ega. Bu
juda keng maydon bo'lib, unda Jan Piaget, Zigmund Freyd va Erik Erikson kabi
taniqli tadqiqotchilar hamkorlik qildilar. Ushbu maqolada
biz uning
nazariyalarining eng muhim nuqtalarini ko'rib chiqamiz.Evolyutsion psixologiya
sohasi sanoat inqilobidan keyin mavjud bo'lmagan. Shu paytgacha bolalar, xuddi
shu kabi xususiyatlar va ehtiyojlarga ega, faqat vaqt o'tishi bilan yo'q bo'lib
ketadigan etuklik holatida bo'lgan "to'liq bo'lmagan kattalar" deb
hisoblanardi.Biroq, sanoat rivojlana boshlagach, o'qimishli va malakali ishchi
kuchiga bo'lgan ehtiyoj tadqiqotchilarni bolalikni inson hayotidagi mutlaqo boshqa
bosqich sifatida ko'proq bilishni istashlariga sabab bo'ldi.
Shunday qilib, birinchi rivojlanish psixologlari ko'proq ongli ta'lim tizimini
Дyaratish maqsadi bilan ko'proq ongli ravishda ko'proq mehnat resurslarini ishlab
chiqarish niyatida bolalar ongini o'rganishdan manfaatdor edilar. Bu G'arbda
alohida bosqich sifatida bolalik tushunchasining kelib chiqishi va rivojlanish
psixologiyasining birinchi harakat sohasi edi.Faqatgina bir necha o'n yillar oldin,
kattalardagi bilim, hissiy va xulq-atvor o'zgarishlari ushbu fan tomonidan o'rganila
boshlangandan keyingina. Bu, birinchi navbatda, odamlarning tobora
yoshi
ulg'ayishiga imkon beradigan tibbiyot sohasidagi yutuqlar tufayli yuzaga keldi va
bu bilan birga barcha yangi muammolarni keltirib chiqardi.
7
Rivojlanish psixologiyasidagi dastlabki qadamlar mustaqil ravishda ro'y
berdi, bolalar ongiga qiziqish bildirgan va o'z ustida tadqiqot olib borgan mualliflar
paydo bo'ldi.
Evolyutsiya nazariyasining otasi Charlz Darvin odatda rivojlanish
psixologiyasi sohasida tizimli tadqiqotlar olib borgan birinchi olim hisoblanadi.
XIX asr oxirida biologik-naturalistik nazariyalar
jadal rivojlanib borayotgan,
barcha yangi ilmiy kashfiyotlar va yutuqlami o‘ziga tezda singdirib, ularga javoban
yangi yo‘nalishlar, maktablar va paradigmalar vujudga kelishi bilan javob
berayotgan sotsiologiyaning talablarini uzoq qoniqtira olmadi. Natijada uning
inqirozga
yuz tutdi, bu holat sotsiologiyada psixologik oqimning kuchayishiga olib
keldi. Aslida J.Lokk, D.Yum, shuningdek fransuz m a’rifatchilari, ingliz
utilitaristlari ko‘pdan beri mazkur g‘oyani targ‘ib qilishgan edi. Mill ham Kont
bilan ko‘plab tortishuvlarda barcha sotsial qonunlar «insonning individual tabiati
qonunlari»ga borib taqalishi kerak, degan fikrin ilgari surgan edi. Uning fikriga
ko‘ra insonlar jamiyatga birlashar ekan, boshqacha bir xususiyatlarga ega jonzotga
aylanib qolmaydi, ijtimoiy hayotda ham xulq-atvori negizi uning tabiatiga borib
taqaladi.
8
Sotsiologiya «inson ommasi harakatlari hamda
ijtimoiy hayotni tashkil
etuvchi turli hodisalar» haqidagi fan sifatida psixologik asosga ega. 0 ‘tgan
mavzuda qarab o‘tganimizdek, A.Smoll i U.Samner ham insonlaming sotsial
o‘zaro ta’sirlashuvi o‘ziga xos jamoaviy ong — urf-odatlar, axloq, an'analami
shakllantirishiga e'tibor qaratgan. Tabiatshunoslik konsepsiyalari uchun ham
biologiya faqatgina metodologik asos sifatida xizmat qilganini, aslida ularning
mazmun-mohiyati «yashash» psixologiyasi ekanligidir.
Psixologiya fanining taraqqiyoti o’zining dastlabki rivojlanishi bosqichlarida
eon haqidagi ta’limot doirasida rivojlangan bo’lsa XVIII-X1X asrga kelib
psixologik bilimlar falsafa tarkibida rivojlana boradi. Bunga sabab bu davrlargacha
bo’lgan faktda tabiy va gumanitar fanlar taraqqiyoti va
psixika haqidagi fikrlar
psixologiyasining faqat shu fanlar bilangina birgalikda rivojlanish xususiyatiga ega
degan fikrni yuzaga keltirgan edi. XVIII-XIX asrlarda, ya’ni buyuk
inkivizatsiya qoldiqlarini engib o’tish va fandagi sxolastikani bartaraf qilish uchun
ko’pgina olimlar falsafiy bilimlar doirasidagina majbur edilar. Psixologik
bilimlarning yo’q bilib ketishi va fandagi o’z nomini yo’qotmaslikka O’rta Osiyo
va arab mutafakkirlari o’zlarining salmoqli hissalarini qo’shdi va o’z
dunyoqarashlari bilan tabiiy va gumanitar fanlar yutuqlarini falsafiy bilimlarning
shu jumladan psixologiyaga oid bilimlarning saqlanib kelishiga asos
soldi.Inkvizatsiya-din kuchli, qolganlari ikkilamchi, faqat dinga ishonish fan
to’xtagan.
Do'stlaringiz bilan baham: