9
XIX asr psixologiyasi va sotsiologiyasi
X1X asrning o’rtalarida psixologiyani mustaqil fan sifatida shakllanishi uchun qator
ilmiy asoslar vujudga kela boshlagan. Psixologiya o’zining taraqqiyoti bo’yicha
avval assotsiativ psixologiya yo’nalishi va keyinchalik emperik psixologiya
vujudga kelgan bo’lsa, bu bilan u psixologiyaning mustaqil, fan sifatida shakllanishi
uchun ma’lum asosini vujudga keltira boshlagan. X1X asrning o’rtalarida va
ikkinchi yarmida psixologiyaning mustaqil fan sifatida ajrlib chiqishi uchun
ob’ektiv sharoit vujudga kelgan. 1871 yilda T.Ribo frantsuz olimi psixologiya
mustaqil fan bo’lishi kerak, chunki psixik hodisalar va ko’rinishlar shunchalik
ko’pki, bularning o’z metodlari yordamida o’rganish kerak, degan bo’lsa nemis
olimi N.Gord psixologiya sohasida ko’plab ilmiy asarlar bu fanning boshqa tabiiy
fanlar bilan aloqasi mavjudligini uni o’rganish ob’ekti va vazifalarining haddan
tashqari ko’pligi psixologiya tarixi mustaqil fan bo’lib shakllanishga da’vat etdi.
Psixologiyaning mustaqil fan bo’lishi uchun undan falsafa elementlarini chiqarib
tashlash kerak va uni tabiiy fanlar yutuqlari bilan boyitish kerak degan
tushunchalarni ilgari surdi va X1X asrda psixologiyaning mustaqil fan bo’lishi
uchun ob’ektiv va sub’ektiv sharoitlar vujudga keldi.
Psixologiya fanining taraqqiyoti o’zining dastlabki rivojlanishi bosqichlarida eon
haqidagi ta’limot doirasida rivojlangan psixologik bilimlar falsafa tarkibida
rivojlana boradi. Bunga sabab bu davrlargacha bo’lgan faktda tabiy va gumanitar
fanlar taraqqiyoti va psixika haqidagi fikrlar psixologiyasining faqat shu fanlar
bilangina birgalikda rivojlanish xususiyatiga ega degan fikrni yuzaga keltirgan edi.
X1X-XX asrlarda, ya’ni davrgacha buyuk inkivizatsiya qoldiqlarini engib o’tish va
fandagi
sxolastikani
bartaraf qilish uchun ko’pgina olimlar falsafiy
bilimlar doirasidagina majbur edilar.
10
Psixologik bilimlarning yo’q bilib ketishi va fandagi o’z nomini
yo’qotmaslikka USH-XSH asrlarda O’rta Osiyo va arab mutafakkirlari o’zlarining
salmoqli hissalarini qo’shdi va o’z dunyoqarashlari bilan tabiiy va gumanitar fanlar
yutuqlarini falsafiy bilimlarning shu jumladan psixologiyaga oid bilimlarning
saqlanib kelishiga asos soldi.
Inkvizatsiya-din kuchli, qolganlari ikkilamchi, faqat dinga ishonishga, XSH
asrgacha fan to’xtagan.
X1X asrning o’rtalarida psixologiyani mustaqil fan sifatida shakllanishi uchun qator
ilmiy asoslar vujudga kela boshlagan. Psixologiya o’zining taraqqiyoti bo’yicha
avval assotsiativ psixologiya yo’nalishi va keyinchalik emperik psixologiya
vujudga kelgan bo’lsa, bu bilan u psixologiyaning mustaqil, fan sifatida shakllanishi
uchun ma’lum asosini vujudga keltira boshlagan. X1X asrning o’rtalarida va
ikkinchi yarmida psixologiyaning mustaqil fan sifatida ajrlib chiqishi uchun
ob’ektiv sharoit vujudga kelgan. 1871 yilda T.Ribo frantsuz olimi psixologiya
mustaqil fan bo’lishi kerak, chunki psixik hodisalar va ko’rinishlar shunchalik
ko’pki, bularning o’z metodlari yordamida o’rganish kerak, degan bo’lsa nemis
olimi N.Gord psixologiya sohasida ko’plab ilmiy asarlar bu fanning boshqa tabiiy
fanlar bilan aloqasi mavjudligini uni o’rganish ob’ekti va vazifalarining haddan
tashqari ko’pligi psixologiya tarixi mustaqil fan bo’lib shakllanishga da’vat etdi.
Psixologiyaning mustaqil fan bo’lishi uchun undan falsafa elementlarini chiqarib
tashlash kerak va uni tabiiy fanlar yutuqlari bilan boyitish kerak degan
tushunchalarni ilgari surdi va X1X asrda psixologiyaning mustaqil fan bo’lishi
uchun ob’ektiv va sub’ektiv sharoitlar vujudga keldi.
11
Sotsiologiya
(
lot.
socius
- jamiyat,
yun.
λόγος
- bilim, taʼlim, tushuncha) — bir
butun tizim hisoblangan jamiyat haqidagi va ayrim ijtimoiy tartibotlar, jarayonlar,
ijtimoiy guruhlar, shaxs va jamiyat munosabatlari toʻgʻrisidagi fan. Sotsiologiya
ilmiy uslublar yordamida hosil qilingan empirik (tajribaga asoslangan)
maʼlumotlarga tayanib umumlashma xulosalar chiqara oladi. Shu tufayli
jamiyatning rivojlanish modellarini ilmiy asoslab beradi.
Jamiyat hayotini tushuntirishga urinishlar antik davrda (Platon, Aristotel va
boshqalar) paydo boʻldi, tarix falsafasida davom etdi. Oʻrta Osiyolik mutafakkirlar
(Forobiy, Ibn Sino, Beruniy) asarlarida ham jamiyat, uning yashashi va rivojlanishi
haqida muhim fikrlar bildirilgan. Sotsiologik tasavvur va qarashlar 19-asrning 1-
yarmida O. Kont, G. Spenser kabi olimlar ijodi natijasida fan darajasiga koʻtarildi
va qariyb 200 yildan buyon rivojlanib kelmoqda. Turli davrlarda sotsiologiyaning
mohiyati turlicha talqin etildi. Avvaliga u jamiyat haqidagi umumiy fan sifatida
tushunilgan. Ayni vaqtda uning aniq ilmiy uslublarini nazarda tutgan holda
ijtimoiy fizika deb ham izohlangan (L. Ketle). Dastlab Yevropada taraqqiy etgan
sotsiologiya Gʻarbiy Yevropa mamlakatlarida keng ijtimoiy muammolarni dalil va
asosli ravishda qoʻya boshladi (M. Veber, E. Dyurkheym, G. Zimmel (1858—
1918), V. Pareto (1848—1923), P. Sorokin (1889—1968)). Shu maʼnoda u
mohiyatan makrosotsiologiya edi. Sotsiologiyaning Amerikadagi rivoji esa,
odatda, „kichik“ ijtimoiy hodisalarni oʻrganuvchi mikrosotsiologiya tarzida yangi
qirralarini namoyon etdi (J. Dyui (1859—1952), Ya. Moreno (1892—1974), J.
Xomans (1910), E. Meyo (1880—1949)).
12
Keyinchalik sotsiologiyaning bu makro va mikro koʻrinishlari T. Parsons
(1902—1979), R. Merton (1910)ning nazariy ishlarida va P. Lazersfeld (1901—
1976)ning empirik tadqiqotlar uslubiyatida yagona tizimga keltirildi. Biroq
sotsiologiyaning predmeti va ijtimoiy amaliyot uchun ahamiyati xususidagi bahslar
haligacha davom etib kelyapti, yangi sotsiologiya yaratishga urinishlar
toʻxtamayapti.
XIX asr sotsiologiyasini asosan O.Kont nomi bilan bog’laymiz.Bu olim
o’zining aniq dalillarga asoslangan ijtimoiy jamiyat haqidagi fan sotsiologiyaga
asos soldi.1839-yil “Pozitiv falsafa kursi”asari 3-jildida aytib o’tgan.O.Kont
sotsiologiya otasi sifatida tan olindi.Sotsiologiya falsafadan voqeliklarning Aniq
dalillarga asoslanganligi bilan farqlanadi.
Sotsiologiya ob’ekti jamiyat ,predmeti esa sotsial jarayon,voqeliklar hisoblanadi.
O.Kont sotsiologiyasining asosi pozitiv tamoyillarga asoslanadi.Jamiyat
uchun qonuniyatlar keraksizlikdan keraklilik,salbiydan ijobiy,noaniqlikdan
aniq,hayoliydan farqli voqeiy,shubhalidan farqli ishonchli.
“Pozitivizm” jamiyat uchun faqat yaxshi natijani ko’rsatadi.
Hozirgi davrda
funksionalizm zamonaviy gʻarb sotsiologiyasining asosiy yoʻnalishlaridan biri
hisoblanadi. Bu yoʻnalish vakillari (T. Parsons, R. Merton) jamiyatning funksional
birligi, uning dinamik muvozanati muammolariga asosiy eʼtiborni qaratadi.
Formal-sotsiologik yoʻnalish F. Tennis (1855—1936), G. Zimmel, L. fon Vize
(1876—1969) kabi sotsiologdar ijodi taʼsirida mustahkamlandi va rivojlandi. Bu
yoʻnalish vakillari ijtimoiy hodisalarning mazmunidan ham koʻra ularning shakliga
koʻproq eʼtibor berilsa, bu sotsiologiya predmetiga mosroq boʻladi, deb hisoblaydi.
13
Oʻzbekistonda ham sotsiologiya oʻz tarixiga ega. U ijtimoiy borliq
muammolari xususida asrlar davomida fikr yuritib kelgan ulamoyu shoirlar,
mutafakkiru hukmdorlarning izlanishlarida oʻz ifodasini topgan. Buyuk
vatandoshlarimiz boshqa sohalar kabi sotsiologiyaning rivojlanishiga ham
katta hissa qoʻshdilar. Mukammal jamiyat gʻoyasi, davlatni boshqarish,
jamiyatda shaxsning oʻrni va roli masalalari ular yaratgan turli janrlardagi
asarlarga mavzu boʻlganligiga qaramay sotsiologiya fanini mustaqillikdan
soʻnggina lozim darajada rivojlantirish imkoniyati tugʻildi.
Oʻzbekistonda keng koʻlamli nazariy-metodologik muammolarni qoʻyish,
ijtimoiy dunyoga tahliliy nazar bilan qarash koʻnikmalari hosil qilinmoqda.
Sotsiologiya faniga oid kitob va risolalar, darslik va qoʻllanmalar yaratish hayotiy
ehtiyojga aylanmoqda. Sotsiologik tafakkurni shakllantirish, uni taʼlim tizimida,
boshqaruvda, ommaviy axborot vositalari va boshqa sohalarda kengroq qoʻllashga
harakat qilinmoqda. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va
jamiyat qurilishi akademiyasida „Sotsiologiya va boshqaruv psixologiyasi“
kafedrasi faoliyat yuritmoqda. Bir necha yillardan buyon „Ijtimoiy fikr“
jamoatchilik fikrini oʻrganish markazi tomonidan sotsiologik soʻrovlar oʻtkazish
tajribasi toʻplandi. Bir nechta ilmiy muassasalar (Oʻzbekiston milliy universiteti,
Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi, viloyatlardagi universitetlar)da nazariy va amaliy
tadqiqotlar olib borilmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |