Struktura uchebnika soderjit razdelы, raskrыvayuщie evolyusiyu ekonomicheskoy mыsli, mikroekonomiku, makroekonomiku I teoreticheskie osnovы vneshney torgovli

Sun’iy monopoliyalar. Ushbu shartli nom ostida (mazkur tashilotlarni tabiiy monopoliyalardan ajratib turuvchi) monoplistik foydalarni olish uchun yaratiluvchi korxonalar birlashmasi nazarda tutiladi. Ushbu monopoliyalar bila turib bozor tuzilmasi (strukturasi)ni o‘zgartirishadi:

• 
  YAngi firmalarning tarmoq bozoriga kirib kelishiga to‘siqlar qo‘yishadi;
  
• 
  Autsayderlar (monoplistik birlashmalarga kirmagan korxonalar)ga xom-ashyo va energotashuvchilardan foydalanishini cheklaydi;
  
• 
  Juda yuqori texnologiya darajasini yaratishadi (yangi firmalarga nisbatan);
  
• 
  YAnada yirikroq kapitalni qo‘llaydilar (ishlab chiqarish miqyosi o‘sishidan yanada ko‘proq samara beruvchi);
  
• 
  YAxshi tashkillashtirilgan reklama orqali yangi firmalarni “halok” qilishadi.
  

Sun’iy monopoliyalar bir qator aniq shakllarni yaratadi – kartel, sindikat, trest va konsern.
Kartel – sanoatning bitta tarmog‘ining bir necha korxonalari ittifoqi bo‘lib, uning ishtirokchilari ishlab chiqarish vositalari va mahsulotlariga bo‘lgan egalik qilish huquqini saqlab qolishadi, yaratilgan mahsulotlarni esa kvota – har bir ishtirokchining mahsulotni umumiy ishlab chiqarishda ulushi, sotish narxlari, bozorlarni bo‘lishib olish va shu kabilar haqida kelishgan holda bozorda o‘zlari sotishadi.
Sindikat – bir turdagi mahsulotni tayyorlovchi bir qator korxonalar birlashmasi; bunda xo‘jalik yuritishning moddiy shartlariga bo‘lgan mulk birlashma ishtirokchilarida saqlanib qolinadi, tayyor mahsulot esa buning uchun yaratilgan idora orqali umumiy mahsuloti sifatida sotiladi.
Trest – ishlab chiqarish va tayyor mahsulotdan kelgan mablag‘lar evaziga belgilangan guruh tadbirkorlarining birgalikdagi mulki yaratiladigan monopoliya.
Konsern – rasman mustaqil bo‘lgan korxonalarning ittifoqi bo‘lib (odatda sanoatning turli tarmoqlari, savdo, transport va banklardan iborat), uning doirasida bosh firma barcha ishtirokchilar ustidan moliyaviy (pulli) nazoratni amalga oshiradi.
Konsorsium – katta miqyosdagi moliyaviy yoki tijorat operatsiyalarni birgalikda o‘tkazish uchun bir necha banklar yoki korxonalar o‘rtasidagi vaqtinchalik kelishuv.
Monopoliyalarning iqtisodiyotdagi roli ikki xil bo‘ladi:
Ijobiy tomoni shundaki, monopolist kompaniyalarning mahsulotlari, qoidaga ko‘ra, yuqori sifati bilan ajralib turadi, ishlab chiqarishning katta miqyosi esa xarajatlarni qisqartirishga va resurslarni tejashga imkon beradi.
Salbiy tomoni shundan iboratki, bozorda hukmronlik qilgan va monopol narxlar tufayli katta foydaga ega bo‘lgan monopoliyalar mahsulot chiqarilishini cheklaydi. Bundan tashqari, raqobat bo‘lmagan sharoitda monopoliya texnik taraqqiyot evaziga samaradorlikni oshirishga bo‘lgan intilishini yo‘qotadi.

2.