Mavzu 7. Narxlarning mohiyati va ularni shakllantirish xususiyatlari. 1. Narx va uning ob’ektiv asoslari. Narxlarning funktsiyalari va turlari. 3. Bozor narxini baholash mexanizmi. 4. Narxlarni davlat nazorati. O‘zbekistonda narx siyosati.
1. Narx va uning ob’ektiv asoslari. Turli iqtisodchilar baholarining mohiyatini turli yo‘llar bilan izohlaydilar: ba’zi mualliflar uni marginal foyda, boshqalari - ishlab chiqarish xarajatlari, boshqalari - taklif va taklif nisbati, to‘rtinchisi - xarajat.
Zamonaviy iqtisodiy nazariyada A. Marshallning bahosi eng katta taqsimotni oldi, bu esa dastlabki uch tushunchani bir biriga birlashtirishga harakat qildi. U qiymatning mavjudligini rad etdi va faqat valyuta qiymati, ya’ni narxlari
Qisqa muddat ichida kommunal xizmat uchun katta ahamiyatga ega, uzoq muddat - ishlab chiqarish xarajatlari. Narxlarning pastki chegarasi ishlab chiqarishning cheklangan qiymati hisoblanadi. Narxlar ularni to‘lash uchun etarli bo‘lishi kerak.
Bozor bahosini shakllantirish A. Marshall uch davrda va tezkor, qisqa muddatli va uzoq muddatli muvozanatni tanladi.
Bir lahzali muvozanat sharoitida tovarlarni etkazib berish belgilanadi, shuning uchun narx to‘liq iste’molga bog‘liq: so‘rov qanchalik yuqori bo‘lsa, narxning yuqoriligi va aksincha.
Qisqa muddatli muvozanat sharoitida talab bir yo‘nalishda yoki boshqa yo‘nalishda o‘zgarishi mumkin va agar firma javob bermasa, narx narxdan past bo‘ladi va firma zarar ko‘radi.
Uzoq muddatda taklif taklifga mos keladi va belgilangan narx belgilanadi.
Manba va talab asosida narxlarni belgilash K.Marks tomonidan belgilangan pro-¬ controversiyalarga ega.
Uning mohiyati shundaki, agar talab talabni belgilasa va ta’minot talab va ular qarama-qarshi yo‘nalishlarda harakat qilsa, u holda ular bir-biriga zarar etkazishadi va narx boshqa narsalar bilan tushuntirilishi kerak.
Xo‘sh, nima
Karl Marx nazariyasiga ko‘ra, narxning asosi - bu xarajat. Tovarlarning qiymati ijtimoiy ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan vaqt sarflashi bilan belgilanadi. BUYURTMACHI BUYUMLARNI QARSHI KIRITISH
Narxlarning funktsiyalari va turlari.
Bozor iqtisodiyotida narx uchta asosiy funktsiyani bajaradi:
Qabul qiluvchilarni va sotuvchilarning harakatlariga oid ma’lumotlarni taqdim etish;
ishlab chiqarishning eng iqtisodiy usullariga va talabni ratsionalizatsiya qilishga hissa qo‘shadigan rag‘batlantiruvchi;
bozor iqtisodiyoti ishtirokchilari o‘rtasida daromad taqsimlanishi orqali taqsimlash.
Ushbu funktsiyalarning bajarilishi inflyatsiya va tekelsiz narxlarning erkin harakatlanishini nazarda tutadi, bu esa narxning haqiqiy dinamikasini buzadi.
Narxlar tizimining barcha xilma-xilligi bilan, u uch xilga qisqartirilishi mumkin: davlat, shartnoma va global.
Davlat narxi monopolistik korxonalar mahsulotlariga, ma’lum bir mamlakat iqtisodiyotining asosiy manbalariga, ijtimoiy ahamiyatga molik tovarlarga nisbatan belgilanishi mumkin.
Davlat narx tizimi ikki elementdan iborat:
davlat tomonidan belgilangan narxlar;
alab va taklifning bozor bahosidagi o‘zgarishlarini hisobga olgan holda tartibga solinadigan narxlar.
SHartnoma narxi - xaridor va sotuvchi shartnomasi bo‘yicha belgilanadigan narx hisoblanadi. ushbu mahsulot uchun talab va taklifni hisobga olgan holda.
Jahon miqyosidagi narxlar xalqaro savdoda qo‘llanadi va eng yirik eksport-import operatsiyalari asosida hisoblanadi.
Har bir mamlakat o‘zining narx darajasiga ega.
Narxlar darajasi mamlakatda tayyor mahsulot va xizmatlar uchun to‘lanadigan narxlarning o‘rtacha og‘irligi hisoblanadi.
Narxlar indeksi indeks bilan ifodalanadi.
Narxlar indekslari muayyan davrda ma’lum bir tovarlar va xizmatlar majmui kümülatif bahosi bilan tayanch davrda shu kabi tovarlar va xizmatlar guruhining kümülatif narxlari guruhi o‘rtasidagi nisbatdir.
3. Bozor narxini baholash mexanizmi.
Talab qonuniga muvofiq, iste’molchining (xaridorning) xatti-harakatiga impuls, ishlab chiqaruvchi unga o‘z mol-mulkini taklif qiladigan taklif bahosiga ko‘ra belgilanadi. Albatta, taklif narxi faqat mahsulotning boshlang‘ich, boshlang‘ich bahosi bo‘lib, u keyinchalik talab narxiga duch keladi. iste’molchini to‘lashga tayyor bo‘lgan narx. Odatda, aslida sotilgan va sotib olingan mahsulotning "bozor narxi" shaklida kelishuvga erishiladi. Bozor bahosi "muvozanat bahosi" deb ham ataladi, chunki sotuvchi hali sotishga rozi bo‘lsa (savdoni past narxda sotish foydasiz) va xaridor allaqachon sotib olishga rozi (yuqori narxda sotib olish foydasiz).
Talab va ta’minot egri kesishish darajasi bozor bahosini ("muvozanat bahosi" deb ataladi) belgilaydi. Bu, albatta, muvozanat, muvozanatlashgan narx, chunki har qanday boshqa "nuqta" samarali talab va unga tegishli mahsulot taklifi o‘rtasidagi nomutanosiblikni bildiradi.
Narxlarni muvozanat darajasiga qaytarishga faqat ikki narsa to‘sqinlik qilishi mumkin:
a) sotuvchining (yoki xaridorning) monopolizmi, narxni o‘z foydasiga sun’iy ravishda ushlab turish,
b) narxlarni ma’muriy tartibga solish (shu sababli, xususan, narxlarni belgilash uchun davlatning javobgarligini ko‘rsata olasiz, bu qoida tariqasida etishmasligi yoki ortiqcha ishlab chiqarish).
4. Narxlarni davlat nazorati. O‘zbekistonda narx siyosati.
Ba’zi hollarda davlat ob’ektiv narxlash mexanizmiga aralashishi mumkin, qoida tariqasida bu narxlarni aniqlash orqali amalga oshiriladi. Narxlar o‘zgarmasligi mumkin bo‘lgan yuqoriroq yoki past darajadagi aniqlanadi.
Davlat ikkita maqsadni qo‘yishi mumkin:
Iste’molchilarning ko‘pchiligiga muayyan mahsulotni iste’mol qilishga ruxsat berish. Bunday holatda, maksimal narx sotuvchi o‘z mahsulotiga yoki xizmatiga murojaat qilish huquqiga ega bo‘lgan qonun bilan belgilanadi. Bunga ship narxi deyiladi. Ushbu narxning yuqorisida ishlab chiqaruvchilar narxni ko‘tarish huquqiga ega emaslar. Agar narx tavakkallari muvozanat darajasidan past bo‘lsa, unda ushbu mahsulotning barqaror tanqisligi bo‘lishi mumkin. Natijada, iste’molchilarning ko‘pchiligi ushbu mahsulotni iste’mol qilish imkoniyatiga ega bo‘lishini ta’minlashning dastlabki maqsadi qiyinchilik tufayli erishilmaydi.
Agar qonunchilikni narxlash boshqa choralar bilan to‘ldirilsa, bu qiyinchiliklarni bartaraf etish mumkin.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida narx-navoning va inflyatsiyaga qarshi siyosat sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarning yo‘nalishlari:
- narx-navo tizimini yanada tartibga solish, bozor regulyatori sifatida narxning rolini kuchaytiris- O‘zbekiston uchun narxlarni "shokka chiqarish" mexanizmi sifatida qabul qilinmasligi aniq, - ulgurji va chakana narxlarni bosqichma-bosqich liberallashtirish siyosatini olib borish, erkin (shartnoma) narxlarda sotiladigan tovarlar turini kengaytirish;
- asosan un va non uchun muhim oziq-ovqat mahsulotlarining tor doirasidan narxlarni davlat tomonidan tartibga solishni vaqtinchalik saqlash;
- qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini jahon narxlarining darajasiga etkazish orqali xarid narxlarining izchil o‘sishi;
- bahoning sun’iy inflyatsiyasini oldini olish, raqobat muhitini shakllantirish uchun sharoit yaratish.h.
