Tabiyattaniw fakulteti

O’ZBEKISTAN RESPUBLIKASI JOQARI HA’M ORTA ARNAWLI TA’LIM WA’ZIRLIGI

BERDAQ ATINDAG’I QARAQALPAQ MA’MLEKETLIK UNIVERSITETI

TABIYATTANIW FAKULTETI

EKOLOGIYA HA’M TOPIRAQTANIW KAFEDRASI

«Qala ha’m sanaat ekologiyasi» paninen

KURS JUMISI

Tema: « Klimat sharayatlarinin’ insan tirishiligi ha’m iskerligine,o’simlik ha’m haywanlarg’a ta’siri »

Orinlag’an: Biologiya fakulteti 3A-ekologiya ha’m qorshag’an ortaliqti qorg’aw ta’lim bag’dari studenti Polatov Ajiniyaz Qabillag’an: Turdibaev Q

Kurs jumısın pikirge Tapsırılg’an sa’ne “___”_____2021 j.	________________ (qolı) ________________ (qolı)	Kurs jumısı pikirden Qaytg’an sa’ne “___”_____2021 j.
Kurs jumısı jaqlang’an sa’ne “___”_____2021 j. Baha“___”_______		Komissiya ag’zaları: ______________________ ______________________

NO’KIS-2021

Tema: Klimat sharayatlarinin’ insan tirishiligi ha’m iskerligine,o’simlik ha’m haywanlarg’a ta’siri

JOBA:

1.Kirisiw

a)Klimat sharayatinin’ tiri organizmlerge tasiri

2.Tiykarg’I bo’lim

a)Klimat sharayatlarinin’ o’simliklerge tasirin bahalaw

b)Klimat sharayatlarinin’ haywanlarg’a ha’m adamlarg’a tasirin bahalaw

3.Juwmaqlaw

Paydalang’an adebiyatlar

Kirisiw

Jer júzinde organizmlerdin o'siwi,  kobeyiwi,  rawajlanıwı hám formalaniwi tiykarǵı ekologiyalıq faktorlardan biri bolg’an temperaturaga,  onıń issiliq mug'darina hamde hár qıylı tábiy zonalarda waqt boyinsha o'zgarip turıwına baylanisli bolıp tabıladı. 

Álemde temperatura kútá úlken dárejede o'zgerib turadı. Mısalı,  Arktikanin’ muzli sho’llarinde temperatura-88°S ga tómenlese,  Jer júzi- suwsiz shollerde jaz mawsıminde sayada 58°S ga koteriledi. Hatteki Orayliq Evropa ortalarinda jazdin’ issi kunnin’ kún ortasinda temperatura 40°S ge shekem koterilse,  Orta Aziyada sayada 10—44°S,  onıń qubla rayonlarida +50—54°S  (60e)  ga jetedi.

Bir jasaw sharayatında qisqi hám jazǵı ortasidagi temperature ekstremal temperatura 80°S ni tashkil etiwi múmkin. Orta Aziyada Sahrası úlken sho’linde temperaturanin’ kúnlik shayqalıwı 50°S ga baradı. Ekvator sizigindagi Galapagos arallarinda ha’r qanday aydıń ortasha temperaturası 27°S ga teń.

Orta Aziya hár qıylı rayonlari temperaturanin’ tiri organizmler tu’rlerinin’ o’zgeriwine tásiri­n aniqlap aliw mum­kin. Suwretdegi temperatura korsetkishi teńiz betine salıstırǵanda alınǵan bolsada,  jıllıq orta temperaturani shig’ariw de xar 100 m ushın 0, 53°S,  yanvar' ayi ushın 0, 40°S hám iyul' ayi ushın bolsa 0, 6 S  toplawshi koffitsient alınǵan.

Jıllıq izotermlar shama menen ekvator sizig’ina tuwri kelsede, 

Ol jarılıwlar kontinental hawa massasinin’ háreketi menen baylanisli Arqa yarım shar qublaǵa qaraganda issiqraq; orta jıllıq

izoterm  (30°S)  Arqa hám Oraylıq Afrikadan o’tedi,  sol sebepli bul materik issi klimatli bolıp tabıladı. 

Tropik rayonlarda temperaturanıń kún dawamında o’zgerip turıwı,  onıń jıl dawamındaǵı o’zgeristen u’stin keledi. Tropik bolmag’an rayonlarda issiliq rejimi jıl dawamında aniq parqlanadi, yaǵnıy arqa yarım shar yanvar' eń suwiq,  iyul' eń issi ay esaplanadi. Qubla yarım shar bolsa bunıń kerisi . Qubla yarım shardin’ ko’p bo’limi okean menen bánt bolg’anlig’i sebepli yanvar' hám iyuldıń izotermlari bir-birine turi bolsa,  arqa yarım sharda materik massasınıń bar ekenligi sebepli izotermnin’ jo’nelis sizig’i o’zgerip turadı. Mısalı,  yanvar' izotermik kesip,  46° den tap 71° arqa keńliktiń arqa-qubla jo’nelisinde o’tedi. 60 parallelde temperaturanıń ortasha o’zgeriwi +5vS den  (janu­biy Norvegiya)  tap-38°S  (-55'S,  Sibir') ga jetedi,  farki 43—60°S ga tufi keledi.

Jer maydanında ushraytuǵın tiri janzatlar-200°S den +100vS ge shekem bulgan temperaturada ushraydılar, lekin ko’pshilik túrlerdiń turmıs iskerligi belgili sheńberde jutadi.