Tema: Qala hám sanaat sharayatında atmosfera hawasınıń insanlarǵa, ósimliklerge hám túrli organizmlerge tásiri Mazmunı

Tema: Qala hám sanaat sharayatında atmosfera hawasınıń insanlarǵa, ósimliklerge hám túrli organizmlerge tásiri

Mazmunı

Kirisiw 3
I.BAP. Qalalarda hám sanaat sharayatında atmosfera hawasınıń insanlarǵa hám ósimliklerge, tiri organizmlerge tásiri 5
I.1.Atmosfera pataslanıwınıń unamsız aqıbetleri. 5
I.2.Atmosfera hawasınıń pataslanıwınıń insan organizmine ta'siri. 6
I.3. Atmosfera hawasınıń pataslanıwınıń haywanlar organizmine ta'siri. 7
II.BAP. Átirap ortalıqtıń sanaat kárxanaları tárepinen pataslanıwı 8
2.1.Ximiya sanaatı átirap ortalıqtı pataslantirıwı 8
2.2.Ximiyalıq elementlardıń átirap ortalıqqa tásiri. 12
2.3.Ximiyalıq elementlardıń átirap ortalıqqa tásirin kemeytiw ilajları. 12
III. BAP. Atmosferanıń tábiyaat daǵı áhmiyeti jáne onıń tiri organizmlerge tásiri 16
3.1. Atmosfera haqqında túsinik. 16
3.2. Atmosfera hawasın pataslantıratuǵın derekler. 18
3.3. Íssılıq elektr stansiyaları atmosfera hawasın pataslantıratuǵın derek retinde. 20
3.4. Atmosfera hawası pataslanıwınıń tiri organizmlerge tásiri. 23
3.5. Atmosfera hawasınıń tábiy tazalanıwı 26
Juwmaqlaw 30
Paydalanǵan ádebiyatlar 31

Kirisiw

Dúnyadaǵı qalalardıń ulıwma maydanı 0, 5 mln. km². Bul Jer kurrasi territoriyasining 0,3% ini quraydı. Dúnya xalqınıń 45 % i xalqı100 mińnen aslam bolǵan qalalarda jasaydı. Qala xalqı AQSh pútkil xalıqtıń 74% ni, Evropada 69% ni, Ullı Britaniyada 80% quraydı.
Qala hawası quramındaǵı hár túrlı záhárli zatlı gazlar hám ásirese antropogen shańlar kóliklerden, sanaattan, qizdırıw imaratlarınan, qurılıstan shıǵadı. Qalalarda hawa aylanıwınıń sustligi sebepli diametri 4-10 mikron bolǵan shańlar 1 km ge shekem kóterilip, radiusı 10 km bolǵan maydanǵa tarqaladı. Diametri úlkenlew (10 mikrondan úlken) bolǵan shańlar onsha joqarıǵa kóterilmay átirapǵa yoyilib, 300-500 m biyikliklerde ushıp yuradi hám keyininen qalaǵa shań, qurım retinde qaytıp túsedi. Parij qalasınıń 1 km² maydanına 260 t, Nyu-Yorkda 300 t, Tokıoda -408 t, Moskvada 120 t qurım, shań túsedi. Germaniya territoriyasiga avtomobillerden hám zavodlardan shıqqan shań, qurım esabına hár saatta 230 t qattı bóleksheler túsedi. Germaniyanıń Myunxen qalasında atmosferaǵa avtomobil shinalaridan (tormoz beriw sebepli) jılına 1000 t shańsimon rezinalar qosıladı.
Úlken qalalarda atmosferanıń shań, qurım, gaz hám tútinler menen pataslanıwı sebepli quyashdıń tuwrı radiatsiyası 40% ge shekem azayadı. Bul muǵdar Moskva qalasında 7-10% bolıp tabıladı. Qala hawasınıń pataslanıp shań -shań muǵdarınıń kóbeyiwi ultrafioletoviy nurlardıń ótiwin azaytadı, bul bolsa hawada kesel taratıwshı bakteriyalardıń kóbeyiwine sharayat jaratadı. Qalalar hawasınıń shań, qurım hám basqa qattı bóleksheler menen pataslanıwı kondensatsiya yadrosı wazıypasın oteydi. Nátiyjede, qala ústinde tumanlı kún kóbeyip, jawın muǵdarı artadı. Mısalı, Samarqand qalasında bir jılda 14 kún rayon bolıp, 328 mm jawın tusse, onıń átirapındaǵı awıl rayonlarında 8 kún rayon bolıp, 317 mm jawın jawadı.
Qalalarda avtomobillerden, zavodlardan hár túrlı záhárli zatlı gazlardıń atmosferaǵa shiǵarıladı. Bul gazlar atmosferaǵa kóterilip, suw puwi hám de kislorod menen reaksiyaǵa aralasıp sulfat (N₂ SO₄) hám nitrat (NNAz) kislotaların payda etedi. Keyininen jawın menen aralasıp taǵı jerge túsip atır. AQSh aymaǵında atmosferanı pataslanıwınan payda bolǵan «kislotali jawın» oǵada záhárli zatlı bolıp, Kanada territoriyasidagi otlaq hám ormanlardı záhárli zatlap, qurıtıp qoyıp atır, adamlar kesellenip atır.