Tadqiqot mavzusining dolzarbligi

Havzaning geologik sharoiti

Havzaning geologik tuzilishida proterozoy, kembriy, ordovik, silur, devon, toshko’mir, perm, trias, bo’r, paleogen, neogen va to’rtlamchi davr yotqiziqlari ishtirok etadi. Proterozoy jinslari Boysuntog’ va Ko’hitangtog’larda tarqalgan bo’lib gneyslardan, kristall slaneslardan, kvarsitlardan va marmarlardan tarkib topgan. Kembriy yotqiziqlari Obizarang daryosi havzasida uchraydi va kristall slaneslardan tuzilgan, qalinligi 1000-1200 m (Rubanov, 1968). Ordovik davr yotqiziqlari Chillinsuv, Irgaylik va Almaliksoy havzalarida tarqalg bo’lib qumtosh, alevrolit, kristallashgan slaneslardan tuzilgan bo’lib qalanligi 300 metrdan oshmaydi.

Silur va devon davri yotqiziqlari Olmalisoy, Kishtut, Shartut daryolari havzalaridatarqalgan. Perm davri yotqiziqlari Kayraka soyining chap qirg’og’i, Xo’ja Karshavar urochishasida uchraydi, ular perfirlar, tuflardan, tuf aralashqumtoshlardan, alevrolitlardan va konglomeratlardan tuzilgan bo’lib, qalinligi 200-300. Trias, yura va bo’r davrlari yotqiziqlari Machayli tizmasining janubiy yonbag’rida, Yalangto’sh dovonida, Boysuntog’ Chaqchar tog’larining suvayirg’ich zonasida Ko’hitang tog’ining sharqiy yonbag’rida, Bobotog’ tizmasida uchraydi.Bu davrlarning yotqiziqlari qizil rangli glinalardan, kichik shag’al toshli konglomeratlardan g’ovak ohaktoshlardan tarkib topgan.

Kaynozoy erasining paleogen davri yotqiziqlari Sherobod-Sariqamish ko’tarilmasining qanotlarini, Zevar daryosi havzasini va Bobotog’ tizmasining gumbazsimon balandliklarini qanotlarini qoplaydi, ular konglomeratlar, alevrolitlar, glinalar, kristallashmagan ohaktoshlardan tuzilgan. Neogen davri yotqiziqlari Bobotog’, Tuyuntog’, Oqtog’, Jasmanachi tog’larida uchraydi, konglomeratlar, qumtosh, slaneslardan tuzilgan bo’lib 500-1500 metrni tashkil etadi (Gridnev, 1955).

To’rtlamchi davr yotqiziqlari keng tarqalgan bo’lib, bular daryo vodiylarida allyuvial yotqiziqlar ko’rinishida, tog’ etaklarida prolyuvial yotqiziqlar, tog’ yonbag’rlarida delyuvial yotqiziqlar shaklida uchraydi. Surxondaryo vodiysida ularning qalinligi 150-300 metrni tashkil qiladi. Bular Yoshi bo’yicha Toshkent, Mirzacho’l, Sirdaryo sikllariga bo’linadi.

Surxondaryo havzasi rel’yefining hozirgi qiyofasini olishi uzoq davom etgan ichki va tashqi rel’yef hosil qiluvchi kuchlarning qarama-qarshi harakatlarini natijasida shakllandi. Suvsiz paleozoy erasida Surxondaryo havzasi hududi suv tagida bo’lib hozirgi krislatall slaneslar, ohaktoshlar, qumtoshlar dengiz tagi yotqizig’i bo’lgan. Bu tog’larda kaynozoy erasida ro’y bergan alp tog’ burmalanishi juda kuchli bo’lganva hozirgi tog’lar shakllana boshlagan. Neogen davri tog’ ko’tarilishi tufayli dengiz chekindi va rel’yef to’liqhozirgi holatida shakllandi.