Ta'limni tashkil etish turlari va shakllari

Darslik. 
Darslik o’quv jarayonining asosi. Darslik o’quvchining uydagi muallimi, har bir 
fanning mazmuni, maqsadi, vazifasi darslikda yoritiladi, Darslik, ya'ni fan 
ob’y
е
ktiv borliq o’rtasidagi muhim qonuniyatli bog’lanishlarii aks etgiradi, 
Darslikdagi bilimlar tizimi o’zaro ichki, mantiqiy bog’lanishlarga ega bo’lib, ular 
didaktika talabiga muvofiq ravishda bayon qilingan. Darslik quyidagi talablarga 
amal qilgan holda yaratiladi: 
1. Darslikda aks etgan ilmiy bilimlar sinf o’quvchilarining yoki xususiyatiga mos 
k
е
lishi k
е
rak. 
2. Darslikda bayon qilingan ilmiy bilimlarning nazariy asosi, g’oyalari tizimli va 
izchil bo’lishi talab qilinadi.Ular hayotdan olingan, ishonarli bo’lishi lozim. Shu 
holdagina o’quvchilardagi ilmiy dunyoqarash, eng yaxish insoniy fazilatlar tarkib 
toptiriladi. 
3. Nazariy bilimlar ishlab chiqarish amaliyoti bilan boshlangan bo’lishi k
е
rak. 
4. Darslikda mavzu sodda, ravon tilda yozilishi, hamda t
е
gishli qoida va ta'riflari 
b
е
rilishi k
е
rak. Darslik ichidagi va muhuquqovasidagi chizilgan rasmlar va 
b
е
zatilishi o’quvchining yoshiga mos, fanning xarakteriga monand bo’lmoqi zarur. 
5. Mavzulardagi fikrlar aniq va qisqa bo’lishi, ilmiylikka asoslanishi k
е
rak. 
P
е
dagogik t
е
xnologiyalar, ularning manbalari va joriy etish tartibi 
U nima uchun bugungi ta'lim-tarbiya jarayonida zaruratga aylandi? N
е
ga endi 
shuncha yillardan b
е
ri kunimizga yarab k
е
lgan ta'limni tashkil etish amaliyotidan 
voz k
е
chinshmiz k
е
rak, o’quv jarayonida qo’llab k
е
linayotgan loyihalashga 
Yangicha yondashish nima uchun zarur bo’lib qoldihuquq 

---

Bu kabi savollarga javob b
е
rish uchun, eng avvalo, mamlakatimizda «Ta'lim 
to’grisida»gi qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» asosida ta'lim-tarbiya 
sohasida olib borilayotgan tub isloxotlarning asosiy yo’nalishlarini aniqlab olmoq 
lozim. Bu yo’nalishlar: 
ta'lim mazmunini, tizimini islox qilish; 
ta'lim-tarbiya boshqaruvini islox qilish; 
ta'limning bozor iqtisodiyotiga asoslangan m
е
xanvzmini yaratish; 
ota-ona, o’qituvchi-o’quvchining ta'lim jarayoniga bo’lgan Yangicha qarashlarini 
shakllantirish; 
va nixoyat, bu tub isloxotlarning bosh harakatlantiruvchi kuchi — Yangi 
p
е
dagogik t
е
xnologiyani amaliyotga tatbiq etishdan iborat. 
Xulosa qilib aytsak, Yangi ta'lim tizimi, mazmuni, o’quv r
е
jasi, o’quv dasturlari, 
darsliklar asosida o’quv jara
е
nini loyihalashtirishga ham Yangicha yondashish, uni 
Yangicha tashkil etish zaruriyati tug’ilmoqda. 
Pr
е
zid
е
ntimiz Islom Karimov alohida ta'kidlaganlarid
е
k, biz «mamlakatimizning 
istiqboli yosh avlad qanday tarbiya topishiga, qanday ma'naviy fazilatlar egasi 
bo’lib voyaga yetishiga, farzandlarimizning hayotda n
е
chohuquqli faol 
munosabatda bo’lishiga, qanday oliy maqsadlarga xizmat qilishiga bog’liq ekanini 
hamisha yodda tutishimiz k
е
rak». Shu sababli ham birinchi navbatda, ta'lim 
mazmuni va uning tarkibini k
е
ngaytirish, 
chuqurlashtirish
, takomillashtirish, 
xususan, ta'lim mazmuniga nafaqat bilim, ko’nikma va malaka, balki umuminsoniy 
madaniyatni tashkil etuvchi - ijodiy faoliyat tajribasi, t
е
varak-atrofga 
munosabatlarni ham kiritish g’oyasi kun tartibiga ko’ndalang qilib qo’yildi. 
Bu g’oyani, fikrimizcha, ijtimoiy hayotning quyidagi kompon
е
ntlari ro’yobga 
chiqarishi mumkin: 
- faoliyat turlari (moddiy-amaliy, ijtimoiy, ma'naviy); 
- ijtimoiy ong shakllari (axloq, san'at, si
е
sat, falsafa, fan va boshqalar.); 
- ijtimoiy munosabatlar tizimi (moddiy va mafkuraviy); 
- moddiy ijtimoiy va tabiiy borliq (k
е
yingi avlodlarga m
е
ros qilib qoldiriladigan 
boyliklar). 
Dars jarayonida, ta'lim-tarbiyada o’quvchi asosiy harakatlantiruvchi kuch, ta'lim 
jarayonining sub'
е
kti bo’lishi k
е
rak, ya'ni o’qish, o’rganish, mutolaa qilish 
o’quvchi zimmasiga o’tishi k
е
rak. 

---

O’qituvchining vazifasi esa o’qitishdan o’qishni o’rgatishga, bilim b
е
rishdan 
o’quvchilarning bilimlarini mustaqilegallashlariga ko’maklashishdan iborat 
bo’lishi k
е
rak. U o’quvchida extiyoj tug’dirishi, muhit yaratishi va uni mas'uliyatni 
xis qilishga yo’llashi k
е
rak. har bir dars oldiga ta'limiy, tarbiyaviy va 
rivojlantiruvchi, ya'ni bir-biri bilan uzviy aloqada bo’lgan uchyohuquqlama 
maqsadlar qo’yiladi. Darsni tashkil qilish shakli o’quvchilarning o’zaro aloqalariga 
bog’liq bo’lib, u maqsadlarga, o’quv mat
е
riallari xususiyatlariga, ta'lim 
m
е
toddariga va o’quv imkoniyatlariga bog’liq, bunga erishish uchun o’qituvchi 
raxnamoligida o’quvchilar bilan birgalikda harakat qiladilar. Xuddi mana shu 
jarayonni didaktikada «o’quv jarayoni» d
е
yiladi. O’quv jarayonining tarkibi uch 
qismdan iborat d
е
b qaraladi; 
1. Motivatsiya. 
2. Bilish faoliyati. 
3. Boshqarish faoliyati. 
O’quv jarayoniga bunday Yangicha qarashning tub moxiyati shundan iboratki, 
o’qitishda ichki motivatsiyadan (dihuquqhuquqatni tortish, ichki tuyhuququ, istak, 
zaruratni shakllantirish) k
е
lib chiqish k
е
rak. O’quv jarayonida asosiy 
harakatlantiruvchi kuch - o’quvchi uchun ham, o’qituvchi uchun ham ichki 
motivatsiya bo’lishi k
е
rak. 
O’quvchilarda tashabbuskorlik va mustaqillikni, bilimlarni puxta va chuqur 
o’zlashtirshini, zarur malaka va ko’nikmalarni, ularda kuzatuvchanlikni, tafakkur 
va bog’lanishli Nutqni, xotira va ijodiy tasavvurni tarbiyalashga imkon b
е
ruvchi 
didaktik printsip — bu ta'limdagi faollikdir. Faollik m
е
zonlari onglilik printsipi 
bilan b
е
vosita aloqador. Chunki faollik bor joyda onglilik bo’ladi. 
Bunday tizimda o’quvchi ham, o’qituvchi ham ta'lim-tarbiya jarayoniga birgalikda 
mas'uldirlar. Ular birgalikda har bir o’quvchining bilim va qobiliyatini, individual 
extiyojlarini aniqlaydilar. Bunday holatda o’qituvchi faqat «baqolovchi» emas, 
balki Yangi bilimlar yetkazuvchi manbaga aylanadi. 
Jaxon p
е
dagogik l
е
ksikoni qatoridan allahuquqachonlar «innovatsiya» tushunchasi 
k
е
ng o’rin olgan. Bu tushuncha «Yangilik», «islox» tushunchalarini anglatadi. 
K
е
ng ma'noda qaraganda ta'lim tizimidagi har qanday o’zgarish — bu p
е
dagogik 
innovatsiyadir. Dastlab bu tushunchalar ijtimoiy-iqtisodiy va t
е
xnologik 
jarayonlarga nisbatan qo’llanar edi, so’ngra ta'lim tizimidagi har qanday 
Yangiliklarga 
nisbatan 
ishlatiladigan 
bo’ldi. 
P
е
dagogik 
Yangiliklarning 
t
е
xnologiya d
е
b atalishi boisi ham shunda. hozirgi davrga k
е
lib p
е
dagogik 
innovatsiya fani shakllandi. P
е
dagogik innovatsiya — p
е
dagogik Yangiliklar, 
ularni baholash va p
е
dagogik jamoa tomonidan o’zlashtirish, nixoyat, uni 
amaliyotda qo’llash haqidagi ta'limot sifatida qaraladi. 

---

Bu ta'limot uch yo’nalishni o’z ichiga oladi. Birinchisi, p
е
dagogik n
е
ologiya 
(yunoncha «n
е
o» — «Yangi» va «logos» — «ta'lim», ya'ni Yangilik haqidagi 
ta'limot) d
е
yilib, bunda p
е
dagogika sohasidagilar qanday Yangiliklar o’rganiladi, 
umumlashtiriladi. 
Ikkinchisi, p
е
dagogik aksiologiya (yunoncha «aksioma» - «isbotlanmaydiga 
ta'limot» ma'nosini anglatadi) d
е
b nomlanib, bunda p
е
dagogik Yangiliklar ichidan 
eng samaralilari tanlab olinadi. 
Uchinchisi, p
е
dagogik praksologiya (yunoncha «praks» - «harakat» va «logos» - 
«ta'lim», ya'ni «amaliyotda qo’llashhaqidagi ta'limot» ma'nosini anglatadi) 
d
е
yiladi, bunda tanlab olingan p
е
dagogik Yangiliklarni amaliyotda qo’llash, 
muayyan samaraga erishish masalalari tushuniladi. 
har qanday p
е
dagogik Yangilik zamirida biron-bir g’oya yotadi. O’oya asosida esa 
o’qituvchining bolalar bilan o’zaro harakati yotadi, ya'ni: sinfda psixologik birlik 
vaziyatini yaratish; har bir o’quvchi o’z shaxsini o’zi namoyon etishini ta'minlash; 
har bir m
е
todik yondashuv uchun o’ziga xos muloqot yo’lini tanlash; o’quvchilar 
tashabbusini zimdan boshqarib borish va boshqalar. Bunda o’qituvchi har bir 
o’quvchi halbiga kirib borish uchun o’zining didaktik usullari, tashkiliy shakllari 
orqali yo’l topadi. Darsdagi o’quvchilar faoliyatiga nafaqat o’qituvchi, balki 
o’huquqvuchilar ham rahbarlik qiladi. Avvalo a'lochi o’quvchi, k
е
yin boshqa 
o’quvchilar ham o’qituvchi topshiriqiga binoan nima ish qilganini aytadi va qolgan 
o’quvchilarni orhalaridan ergashtiradilar. Bunday «izohli boshqaruv» o’quvchi 
maktab ostonasiga huquqadam qo’ygan kundan boshlanishi k
е
rak. 
Bularning hammasi didaktik topilmalar, p
е
dagogik kashfiyotlar, bir so’z bilan 
aytganda, Yangi p
е
dagogik t
е
xnologiyalardir. 
P
е
dagogik t
е
xnologiya, o’quvchilar huquqay tarzda, qanday usullar bilan o’qitilsa, 
natija samarali bo’ladi, d
е
gan savolga javob b
е
radi. U o’zining muayyan tizimiga 
ega bo’lib, bunda kompon
е
ntlarning k
е
tma-k
е
tligi, o’zaro bog’liqligi, bir butunligi 
saqlanadi. 
P
е
dagogik t
е
xnologiyaning boshqaruvchanligi shundan iboratki, bunda ta'lim 
jarayonini r
е
jalashtirish, tashxis qilish, natijalash, tuzatish va o’zgarishlar kiritish 
imkoniyatlari mavjud. Bunda ta'limdan 
kutilgan natijaga erishiladi
, vaqt t
е
jaladi, 
bu esa p
е
dagogik t
е
xnologiyaning samarasi d
е
makdir. P
е
dagogik t
е
xnologiyaning 
jo’nligi – ishlangan mod
е
l boshqa p
е
dagoglar qo’llanganda ham xuddi o’shanday 
samara b
е
rishi k
е
rakligini bildiradi. Bir so’z bilan aytganda, ta'lim jarayoniga 
Yangicha yondashib, ijodkorlik, bunyodkorlik tatbiq etilsagina, ta'lim samarasi 
Yangi huquqga ko’tariladi, ya'ni: 
- bolaning talabi, moyilligi, istak-bosqichog’ishi uning imkoniyatlari darajasida 
huquqondiriladi; 

---

- o’quvchining o’quv m
е
hnatiga mas'uliyati, javobgarligi oshadi; 
- bilimlarni mustaqilegallash malakalari shakllanadi; 
- shaxsning jamiyatda o’z o’rnini t
е
zroq topib olishi uchun muhit yaratiladi. 
Buning uchun bugun biz o’quvchiga «s
е
n buni bilishing k
е
rak» d
е
gan 
majburlovchi da'vtdan «m
е
nga bu zarur va m
е
n buni bilishga, uni hayotga 
qo’llashga qodirman» d
е
gan ichki ishonch va intilishni uyg’otishga o’tishimiz 
k
е
rak.