Тарих – илмий фан сифатида. Таркиби ва вазифалари. Ёрдамчи тарихий фанлар

Тарих – илмий фан сифатида. Таркиби ва вазифалари. Ёрдамчи тарихий фанлар

Археология (юнонча архео- қадимги, графо-ёзаман)- ёрдамчи тарихий фан бўлиб, қўлёзма манбалар ҳамда уларни қайта ишлаш усуллари ва уларни нашрга тайёрлаш билан шуғулланади. Тарихий манбалар биринчи марта Ғарбий Европада нашр қилинган (ХV аср). Ўтмиш тарихий манбаларнинг биринчи танқидий нашри ХVI асрда пайдо бўлди. Ўзбекистон бир неча минг йиллик даврни ўз ичига олган бой археографик материаллар (тарихий ҳужжатлар, қўлёзма манбалар)га эга . Археографиянинг намуналари ФА Шарқшунослик институти, архив ва музейларда тупланган.

Генеалогия (юнонча geneologia- шажара) ёрдамчи тарих фанларидан бири. ХVII-ХVIII асрларда вужудга келган. Билимларнинг амалий соҳаси,шажаралар тузиш, уруғ ва оилаларнинг келиб чиқиши, айрим шахслар тарихи ва қариндошлик алоқаларини ўрганади.
Геральдика (лотинча heraldus - жарчи, геральд)- гербшунослик. ХIХ асрнинг иккинчи ярмида гербларни ўрганувчи ёрдамчи тарих фани сифатида шаклланган.Дастлаб ХIII-ХIХ асрнинг биринчи ярмигача дворян, цех ва ер мулкларининг гербларини тузиш билан гeрaльдлар шуғулланган (герaльдика атамаси шундан олинган). ХIV асрдан бошлаб гербчилар устахоналари ташкил топган, унда мураккаб ва рангли герблар яратилган.Бора-бора уйлар, тарихий ёдгорликлар, давлат байроқлари, пуллар ва ҳарбий қуролларга герб суратларини тушириш расм бўлган. Геральдика моддий маданият ёдгорликларини ҳамда гербли ва рамзли ёзма манбаларни ўрганади ҳамда миллий анъаналар, ижтимоий хусусиятлар, мамлакатлараро иқтисодий ва маданий алоқаларни ўрганишда ёрдам беради. Археологик қазишлар Ўзбекистонда ҳам қадимдан муҳрлар, тангалар ва буюмларга, шаҳар, давлат, уруғ ёки хунармандчилик уюшмаларининг герб суратларини тушириш кенг тарқалганлигини кўрсатади. Улар аждодларимизнинг иқтисодий ва ижтимоий ҳаётини, турмиш маданиятини ва санъатини ўрганишга, давлатлар ва сулолалар тарихини ойдинлаштиришга хизмат қилувчи манбалардан биридир.
Дипломатика (юнонча diploma-икки букланган ҳужжат)- ёрдамчи тарих фани бўлиб, тарихий ҳужжатлар ва ёзишмаларни ўрганади.Дипломатика ХIV-ХV асрларда илмий асосда ривожлана бошлади ва бу жараён ХIХ асргача давом этди. Ҳужжатларнинг ҳақиқий баҳосини илмий асосда бериш усулларини ХVII асрда Ж. Мабильон ишлаб чиқди.
ХIХ -ХХ асрларда ёзишма ҳужжатларнинг систиматизация ва тадқиқ этишда янги босқич очиб берди. Дипломатикада махсус тармоқлар: император ва қироллар ёрлиқлари дипломатикаси, папалар ёрлиқлари дипломатикаси, шахсий ҳужжатлар диполоматикаси шаклланди. Охирги гуруҳи ушбу даврда анча ривожланди).
Ўзбекистонда асосий дипломатика ҳужжатлари Ўзбекитон Марказий Давлат Архиви ва ФА Шарқшунослик институтида тўпланган.