Tashqi iqtisodiy aloqalar moddiy, moliyaviy va intellektual boyliklarining mamlakatlar o’rtasida almashinishining turli yo’nalishlari, shakllari va vositalarini ifodalovchi yaxlit tizimdir

6.3.Tashqi savdo siyosati. Xalqaro savdoni tartibga solish
Tashqi savdo faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishdan tashqari, xalqaro tashkilotlar, kengashlar, integratsiya birlashmalari tomonidan amalga oshiriladigan xalqaro savdosini davlatlararo tartibga solish mavjud. Demak, xalqaro savdoni tartibga solish davlat tomonidan tartibga solish va xalqaro bitimlar va xalqaro tashkilotlarni tashkil etish orqali tartibga solishga bo’linadi. Jahon iqtisodiyotini rivojlantirishda xalqaro savdoning yuqori ahamiyati jahon hamjamiyati tomonidan maxsus xalqaro tartibga solish tashkilotlarini tashkil etishga olib keldi. Ushbu muassasalar rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o'rtasidagi tashqi savdo munosabatlaridagi ziddiyatlarni bartaraf etish bo'yicha sa'y-harakatlarni muvofiqlashtiradi, tovar bitimlarining moddalarini xalqaro iqtisodiy huquq me'yorlari bilan bog'lashga intiladi. Ularning faoliyati xalqaro savdo bitimlarini amalga oshirish qoidalari, tamoyillari, tartibini ishlab chiqishga va ushbu tashkilotlarga a'zo davlatlar tomonidan ularning bajarilishini nazorat qilishga qaratilgan.
Xalqaro savdoni tartibga solishda quyidagilar doirasida amal qiladigan ko'p tomonlama bitimlar alohida o'rin tutadi:

• 
  GATT (General Agreement on Tarifs and Trade) - Tariflar va savdo bo'yicha Bosh bitim);
  
• 
  WTO (The World Trade Organization) - Jahon savdo tashkiloti;
  

Tariflar va savdo bo'yicha bosh bitim (GATT)— 1947 yilda Ikkinchi jahon urushidan keyin iqtisodiyotni tiklash maqsadida tuzilgan xalqaro bitim bo'lib, u deyarli 50 yil davomida xalqaro tashkilot vazifalarini bajarib keldi. (GATT) 100 dan ortiq davlatlar o'rtasida, shu jumladan, Amerika Qo'shma Shtatlari savdolari uchun tariflarni va boshqa to'siqlarni sezilarli darajada kamaytirishga qaratilgan bitim edi. GATT deb ataladigan bitim 1947 yilning oktyabrida imzolangan va 1948 yilning yanvarida kuchga kirgan. Dastlabki imzosidan buyon bir necha marta yangilangan, ammo 1994 yildan buyon faoliyat ko'rsatmagan. GATT Jahon Savdo Tashkilotidan oldin bo'lib, tarixda eng shijoatli va muvaffaqiyatli ko'p tomonlama bitim.
GATT global savdo qoidalari va savdo kelishmovchiligi uchun asos yaratdi. Ikkinchi jahon urushidan keyin ishlab chiqilgan uchta Bretton-Vuds tashkilotidan biri edi. Boshqalar Xalqaro valyuta jamg'armasi va Jahon banki bo'ldi. 1947 yilda dastlabki kelishuvni ikki o'nlab mamlakatlar imzoladilar, ammo 1994 yilga kelib GATTda ishtirok etish 123 mamlakatga yetdi.
GATT. GATTning asosiy qoidalariga muvofiq, mamlakatlar o'rtasidagi savdoda, ya’ni GATTga a'zo davlatlar savdosida tenglik va diskriminatsiyaga yo’l qo’ymaslikni kafolatlaydigan mumkin qadar qulaylik yaratish rejimi o'rnatiladi. Shu bilan birga, bir vaqtning o'zida iqtisodiy integratsiya guruhlarini tashkil etuvchi mamlakatlar uchun; sobiq metropoliyalari bilan an'anaviy aloqalarda bo'lgan sobiq koloniyalar uchun; chegara va kabotaj savdosi uchun istisnolar o’rnatildi. Taxminiy hisob - kitoblarga ko’ra, "istisnolar" ulushiga jahon tovar savdosining kamida 60% to’g’ri keladi, bu esa mumkin qadar qulaylik yaratish tamoyilining universallikdan yiroqda ekanligidan dalolat beradi.
GATT xalqaro savdoni tartibga solishning yagona maqbul vositasi sifatida bojxona tariflarini tan oladi, ular esa takroriy (raunddan bu raundga qarab) kamaytirilmoqda. Hozirgi vaqtda ularning o'rtacha darajasi 3-5%. Biroq, notarif himoya vositalaridan (kvotalar, eksport va import litsenziyalari, soliq imtiyozlari) foydalanishga ruxsat beruvchi istisnolar mavjud. Ularga qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini, to’lov balansining buzilishini, mintaqaviy rivojlanish va yordam dasturlarini amalga oshirishni tartibga solish dasturlarini qo’llash holatlarini kiritish mumkin.
GATT savdo erkinligini cheklashga olib kelishi mumkin bo’lgan harakatlar (qarorlar) yuzaga kelganda bir tomonlama harakatlardan voz kechish va muzokaralar va maslahat berish foydasiga qaror qabul qilish tamoyilini o'z ichiga oladi.
GATT o'z qarorlarini ushbu bitimning barcha a’zolari ishtirok etgan muzokaralar-raundlarda qabul qilgan. GATT doirasida tashkil etilgan xalqaro muzokaralar "raundlar" deb nomlangan. (6.2.- jadval)


(6.2.- jadval)