Tema: Ashtarxaniyler ha’m Safaviyler ortasindag’i qatnasiqlar

Tema: Ashtarxaniyler ha’m Safaviyler ortasindag’i qatnasiqlar

Jobasi;
Kirisiw; Ashtarxaniyler dinastiyasinin’ siyasiy jag’dayi
Tiykarg’i bo’lim; Safaviyler ha’kimiyati haqqinda
Juwmaqlaw; Ashtarxaniyler ha’m Safaviyler ortasindag’i qatnasiqlar

Xv asirde Jo'jining balası Shaybon naslinen bolǵan Abulxayrxon (1412-1468) Arqa Sahrası Qipchoqni iyelep, bólek mámleketke tiykar saladı. Tariyxıy dereklerde bul mámleket " Ózbek ulusi” (ózbekler mámleketi) dep da ataladı. 1431-jılda Xorezmdi de basıp aldı. 1446 -jılda Abulxayrxon Sirdaryoning orta aǵımında jaylasqan qalalar -Sig'noq, Oqqo'rg'on, Arquq, Ózgen hám Suzoqni basıp aladı. Óz mámleketiniń paytaxtın Turadan Sig'noqqa kóshirdi. Samarqand taxti ushın gúres kúshaygan waqıtta Abulxayr­xon jaǵdaydan paydalanıwǵa háreket etedi. Ol 1451-jılda ózinden jardem soraǵan Temuriyzoda Abu Said Sultanǵa Samarqand taxtini iyelewde járdem beriw sıltawında júriw basladı. Abulxayrxon úlken oljalar menen óz jurtına qaytadı. Minnetdarshılıq jol menende Abu Said Sultan Ullıbekning qızı Robiya Sultanbegimni Abulxayrxonga hayallıqqa beredi. Abulxayrxon keyin de bir neshe márte Movarounnahr jumıslarına aralasdı. Sol arqalı ol Movarounnahrda barǵan sayın óz orınınıń artıwına erise alǵan. Abulxayrxon tárepinen dúzilgen mámleket 40 jıl yashadı. 1468-jılda Abulxayrxon opat etiwi menenoq, bul mámleket bóleklenip ketti. Muhammad Shayboniy Abulxayrxonning perzenti Shohbudoq Sultandıń balası edi. Shohbudoq Sultannan eki ul qalǵan : Muhammad Shayboniy hám Mahmud Sultan. Muhammad Shayboniy 1451-jılda tuwılǵan. Shayboniyning babası Abulxayrxon sarayında da turkiylar ádetine kóre tuwılǵan gódekke eki at qoyıw úrp bolǵan. Ísımlardıń birinshisi islamıy (arab), ekinshisi bolsa turkiy bolǵan. Tuwılǵanda Muhammad dep atalǵan Shayboniy óziniń ekinshi atı menen ataqlı bolǵan. " Boburnoma" shıǵarmasında Shayboniyning atı Shoyboqxon dep berilgen. Bul at " kúsh-qudıret" degen mánisti ańlatadı. Ulıwma alǵanda, Muhammad Shayboniyxon tek xon bolmaydıden, usı waqıtta ılım-bilim qáwendersi hám ózi de didli dóretiwshi, shayır bolǵan. Sol sebepli, Shayboniyxon Shohbaxt, Shoyboq, Shoybek, Sheboni, Shohibek, Shayboniy laqaplarında qosıqlar jazǵan. Ákesi Shohbudoq Sultan hám anası Qózibegimdan jaslıǵında saǵır qalǵan Muhammad Shayboniy atasınıń sadıq xızmetshii Qorachabek shańaraǵında tárbiyalanǵan. Qorachabek bul shahzodaga ákelershe mehribanlıq kórsetken. Keyinirek Shayboniyga abıraylı Temuriy amir­lardan bolǵan Muhammad Mazid Tarxon qáwenderlik etdi. Ol Turkiston hám O'tror húkimdarı edi. Shayboniy úkesi menen Turkistonda uzaq waqıt yashamadı. Keyinirek olar Samar­qand húkimdarı huzuriga bardi. Aka­-úke Buxarada jasap, ılım úyrendiler, poeziya hám ilimge oshno boldı. Jası tolıwǵa jetkeni tárepke Shayboniy ko'nglida babası Abulxayrxon mámleketin qayta tiklew ármanı burqıp urib bara basladı. Ol Sahrası Qipchoqqa qaytıp barıp, lashkar toplawǵa muvaffaq boladı. Usı waqıtta, ol babası mámleketin qayta tiklew jolındaǵı minez-qulqın daslep óz áskeri menen Temuriylarga jallanba ásker lashkar­boshisi retinde xizmet etiwden baslaǵan. Daslep, Shayboniy bóleklengen Ámir Temur mámleketiniń arqa shegarasında járdemshilik qılıp atırǵan qáwendersi Mazid Tarxondan onı óz xızmetine alıwdı so'raydi. Aldın bul usınısqa razı bolǵan Mazid Tarxon demde Shayboniyning qáwip salıp qoyıwı múmkinligin ańlap jetedi. Nátiyjede ol Shayboniyni Buxara hákimi Darvish Muhammad Tarxon ixtiyoriga jo'natib jiberiw arqalı odan qutıladı. Sebebi Darvish Muhammad bunday járdem kúshine mútáj edi. Onıń xızmetinen de Mo'g'uliston, da Mova­rounnahr, da Xurasan hukmdorlari ózleriniń qońsılaslarına hám de ishki raxiplerine qarsı gúresde paydalanǵanler. Bul gúreslerde Shayboniy óziniń sheber lashkarboshilik qábiletin kórinetuǵın etdi. Túrli hukmdorlarga xizmet etiw Shayboniyga Temuriylar mámleketindegi jaǵdaynı jaqsı bilip alıwǵa múmkinshilik berdi. Ashtarxoniylar Indiya menen baylanıslarda turaqlılıqtı ustap turıwǵa háreket etkenler. Óz-ara dos sıpatında munasábetler Imomqulixon dáwirinde qayta tiklenedi.

Indiyada Ullıshohdan keyingi boburiy sultanlar Jáhángir (1605-1627) hám Shoh Jáhán (1627-1658) húkimranlıq etken dáwirlerde diplomatik baylanıslar rawajlanıp bardı. Buxara xoni Imomqulixon (1611- 1642) 1614 jılda óz elshilerin imperator Jáhángir sarayına jibergen. Buxara elshileri Imomqulixonning Jáhángir nomiga jazǵan xatın alıp kelgen. Xatda ózbek xoni marhum Abdullaxon hám Ullı zamanlarında Turkiston hám Indiya mámleketleri ortasında o'zaryu birlespe dúzilgen bolıp, bul birlespe nátiyjesinde Irak hám Irandıń kóp bólegi hám Xurasandıń basıp alınǵanlıǵı tuwrısında jazılǵan edi.

Sol waqıyalardan keyin eki region ortasındaǵı baylanıslar azmaz toqtap qaldı. Lekin 1658 jılda boburiylar imperiyasining taxti Avrangzeb (1658- 1707) qolına ótti. Ol taxtni iyelegende ákesi Shoh Jáhán tiri bolıp (1666 jılda opat etdi), tap ólimine kddar Avrangzeb adamlarınıń qadaǵalawı astında boldı. Avrangzeb zamaninde Indiya menen Turkiston ortasındaǵı munasábetler anaǵurlım dos sıpatında áhmiyetke iye boladı. Bul munasábetler Buxara xoni Abdulazizning Avrangzeb patshalıq taxtiga otırǵanlıǵın qutlıqlawshı xati menen baslanıp ketti. 1684 jılda Avrangzeb Buxaraǵa elshi jiberip, “dahriy” shialarga qarsı birgelesip hújim qılıw usınısın bildirgen. Usınıń menen birge bul ǵayrattan taǵı bir bólek maqset de bar edi. Bunıń mánisi boburiylarning Qandahorni qaytarıp alıwǵa umtılıwı edi. Tap sol pikir “Tariyxı Ornıqlıxoniy”da da bildiriledi. Odaǵı maǵlıwmatqa kóre Hind elshisi menen Buxara xoni ortasında Iranǵa qarsı bir birlespe dúzilgen. Allanıń bir atıqulixon sol birlespeqa súyengen halda Xurasandı basıp alıw ushın bir neshe márte hújim shólkemlestirgen, lekin sol waqıtta Xorezm xoni Ernak sultandıń Buxaraǵa ásker tartıp keliwi Xurasan urısınıń tabıslı shıǵıwına tosqınlıq etken edi. Avrangzeb da óz gezeginde maratxlar kóterilisin bastırıw menen, keyinirek bolsa Dekandı bo'ysundirish menen uzaq waqıt bánt bolǵanı sebepli, Iranǵa qarsı gúresde Buxaranıń birlespeshisi retinde qatnasıw etolmadi.
Turkiston hám Indiya daǵı boburiylar imperiyasi ortasındaǵı diplomatik baylanıslardı analiz etar ekenbiz, bul baylanıslar kóbirek eki táreptiń safaviylar úrim-putaǵı húkimranlıq etken Iranǵa qarsı gúresde birlespetuzish rejesin ámelge asırıw maqsetin gózlep alıp barılǵan dep shama qılıw múmkin. Buǵan baylanıslı úshew tárep de arnawlı bir máplerdi gózlep, yaǵnıy óz shegaralarına jaqın jaylasqan aymaqlar, atap aytqanda, Xurasan hám házirgi Afganistan jerleri ústinen qadaǵalaw ornatıw ushın gúres alıp barǵanlar Ashtarxoniylarning Usmoniy sultanlar menen alıp barǵan baylanısları shayboniy hukmdorlarning bul baǵdardaǵı iskerligine salıstırǵanda sustroq edi. Dereklerde Balx hákimi Muhammad Ornıqlı sultan tárepinen Sultan Ahmad III (1703-1730 ) huzuriga elshi jibergeni, 1691 jılda Usmoniylar sultanı Sultan Ahmad II (1691-1695) tárepinen Allanıń bir atıqulixon sarayına elshi Mustafo jiberilip, ol turk humdorining Iran shialariga birgelikte gúresiw usınısın alıp kelgenligi haqqındaǵı maǵlıwmatlar bar bolıp tabıladı. Biraq buǵan baylanıslı qandayda-bir háreket ámelge asırilmaganligi da málim.
Ashtarxoniy hukmdorlar Rossiya menen sırtqı baylanıslardı arnawlı bir dárejede aparıwǵa háreket etkenler. Rossiya menen baylanıslardı ámelge asırǵan ashtarxoniy hukmdorlar, shayboniylar sıyaqlı, elshiler arqalı óz sawdagerleri ushın qolay sharayatlardı jaratılıwma intilganlar. Buxaradan Moskvaǵa jiberilgen Mulla Farruh (1671) elshiligi olardan biri bolıp, ol eki mámleket ortasındaǵı baylanıslardı jaqsılawǵa qaratılǵan edi. Orıs húkimeti ortaosiyolik sawdagerlerdiń Rossiyada erkin xızmet kórsetiwine qarsı bir qatar tosıqlar qoyǵan edi. Atap aytqanda, bul mámleketten alıp ketilishi ta'qiqlangan ayırım buyımlar bolıp, sawdagerler olardı emin- erkin harid etip, óz orınlarına alıp keta almaǵanlar. Olar gápine metall hám odan jasalǵan buyımlardı kirgiziw múmkin. Bunnan gózlengen maqset anıq bolıp, bul áskeriy tarawda úlken áhmiyet kásip etken metall hám odan tayarlanǵan áskeriy qurallardıń (mıltıq, zámberek hám t.b. ) Turanǵa jetip barıwınıń aldın alıwdan ibarat bolǵan. Sonıń menen birge, turkiylar dúnyası menen baylanıslı bolǵan volga boyı, Ural, Batıs Sibir xalqınıń ortaosiyolik sawdagerler menen baylanısqa kirisiwleriniń aldın alıwǵa da háreket etkenler.
Sonday etip, ashtarxoniylar úrim-putaǵı húkimranlıǵı dáwirinde, ásirese, XvII ásirdiń aqırı - XvIII ásirdiń birinshi yarımında mámleket siyasiy turmısında boshbodoqlik, túrli urıw wákilleriniń separatizmi kusheytiwi, oraylasqan mámleket potencialınıń túsiwi kózge taslanadı. Siyasiy potencialı túrli dárejede bolǵan úrim-putaq wákilleri mámleket rawajlanıwına tosqınlıq etiwshi ob'ektiv hám sub'ektiv jaǵdaylardı saplastırıwǵa, mámleket basqarıwı, salıqlar hám finans sistemasında arnawlı bir reformalar ótkeriwge, mámleket aymaǵınıń shayboniylar dáwirindegi shegaraların saqlap qalıw boyınsha aktiv sırtqı siyasat aparıwǵa háreket etdiler. Olardıń umtılıw-háreketleri menen qalalarda úlken qurılıs jumısları ámelge asırılıp, mámlekettiń sociallıq-ekonomikalıq hám materiallıq turmısı tez pátda rawajlanıp bardı.
Tariyxdan ekenin aytıw kerek, barlıq mámleketlikler sawda baylanısların rawajlandırıw, doslıq munasábetleri ornatıw, xalıq aralıq sheriklikler qılıw maqsetinde qońsılas hám shet el mámleketlikler menen diplomatik baylanıslar alıp barǵanlar. Ózbek mámleketliligin tariyxında zárúrli orın tutqan Buxara xonligini mekeme etken Ashtarxoniylar úrim-putaǵı sırtqı baylanıslardı rawajlandırıwǵa bólek itibar qaratganlar. Olar sırtqı siyasatda Rossiya, Indiya Turkiya sıyaqlı mámleketlikler menen sawda hám de diplomatik munasábetler ornatıwǵan hám mámleketlikler ortasında turaqlı elshilik almasinuvi bolıp turǵan. Ashtarxoniy hukmdorlar Turkiyanı mekeme etip turǵan Usmoniylar menen dos sıpatında baylanıslardı rawajlantirib, olardıń áskeriy jardemine tayanǵan. Bul maqala Ashtarxoniylar úrim-putaǵı hám Usmoniylar imperiyasi sırtqı baylanıslarına baǵıshlanadı. Shayboniylar úrim-putaǵı daǵdarısınan keyin, Buxara xonligida húkimet tepasiga Ashtarxoniylar úrim-putaǵı keldi. 1599 -1600 jıllarda Ashtarxoniylar úrim-putaǵınıń birinshi wákili Abdulboqi Muhammadxon (1599 -1605) Usmoniylar sultanı sarayına elshi jiberdi. Abdulboqi Muhammadxon sultanǵa jazǵan xatında sultan Sulaymon Nızamlı hám xon Túklixon hám de Murod III hám Abdullaxon ortasında bolǵan áskeriy birlespelerdi eske saldı. Ol Iranǵa qarsı bir waqıt ámelge asırılǵan háreketler tuwrısında eskertip ótti hám Xurasandı qaytarıp alıw jobaları haqqında gápirdi. Onıń ushın ol sultannan áskeriy járdem soradı. Usmoniylar toplamı bul xatni talqılaw etdi jáne onıń awdarmasın toplam sheshimi menen birge sultandıń kórip shıǵıwı ushın tapsırdı. Toplamdıń ministrlerinen biri Atıshchi Hasan Poshoga sultan ushın arnawlı Telxis qaǵazın dúziw, máseleniń mánisi jáne onı sheshiw jolin kórsetip beriw tapsırildi. TelxisdaBuxara húkimdarı qızılboshlarga qarsı gúresiw ushın qural hám top soraǵanlıǵın aytıp ótildi. Biraq Usmoniylar imperiyasi Iran menen qolay shártlerde tınıshlıq ornatdı, shoh Abbos menen dúgilisiwge barıw múmkinshiliksiz edi. Bunday jaǵdayda toplam Shirvondagi Usmoniylar gubernatori Dovudbekga teńiz arqalı 200 arquebus hám ush toptı ózbek húkimdarına jiberiwdi usınıs etdi. Usmoniylar sultanı Buxara xoni shaxsında qatarlas birlespedoshini saqlawshı edi. Basqa tárepden, keskin jaǵday Evropa hám Anadolu Abbos menen tınıshlıqtıń aynıwına jol qo'ymadilar. Biraq, sultan Iran menen qarama-qarsılıq tek waqıt máselesi ekenligin tushundi. Bunday jaǵdayda Mexmed III (1595-1603) Abdulboqining murojatini qabıllawǵa májbúr boldı. Ol Buxaraǵa juwap xati jazıp, ol jaǵdayda óz sheshimi tuwrısında xabar berdi. Sultan sarayı tariyxchisi sózlerine kóre, 1603-jılda Usmoniylar hám Safaviylar urısı Buxaraǵa qural jetkiziw menen baslanǵan. Biraq shoh Abbos xonlikka hújim etpegen, Abdulboqi bolsa Usmoniylar quralınan paydalanbadı. 1624-1625 jıllarda Buxaraǵa eki usmoniylar elshisi keledi. Birinshi elshiniń atı saqlanmagan. Ekinshi elshi bolsa Imomqulixoning balası Ali Muhammad bolıp, ol Iranda 8 jıl tutqunlikda jasaǵan. Iran húkimdarı shoh Abbos Bag'dodni qamal qılıw waqtında shaǵılısıwǵa muvaffaq bolǵan. Ol keyinirek Istambulga keledi hám sultan janında bir neshe ay jasaydı. Elshilikten gózlengen maqset Irannan Bag'dod qalasın qaytarıp alıw edi. Bunnan tısqarı Usmoniylar Buxara húkimdarınan safaviy hám mo'g'ul hukmdorlariga qarsı birgelikte gúresiwge úmit etken. Ali Muhammad aftidan 1927 jılda túrklerdi Bag'dodni qaytarıp alıwǵa urınıwı joq qılıw bolǵanınan keyin, Buxaraǵa jetip barǵan.
Biraq Shoh Abbos hám Buxara húkimdarı ortasında tınıshlıq ornatılıp, áskeriy háreketler alıp barilmagan. 10 jıldan keyin, 1638 jılda Sultan Ahmad Iv taǵı Bag'dodni qaytarıp alıw ushın ózbeklerge shaqırıq etedi. Ol Imomqulixonga xat jiberip, birlespe dúziw zárúrli ekenligin aytadı. Biraq Imomqulixon Iranǵa qarsı urısıwda mápdar emes edi. Sol sebepli Imomqulixon Istambulga xat jibermegen jáne onı bul qızıqtirmagan bolıwı múmkin.
XvII ásirdiń 40 jıllarında Usmoniylar imperiyasi Orta Aziya xonliklari ortasında sırtqı baylanıslar zárúrli rol oynaǵan. XvII asirde Buxarada Kemde-kem ushraytuǵın Muhammadxon dáwirinde siyasiy bóliniw baslandı. 1645 jılda qazaqlar Movarounnahrǵa júriw etip Xo'jandgacha kirip bardi. Kemde-kem ushraytuǵın Muhammad olarǵa qarsı balasın úlken ásker menen jiberedi. Xondan narazı bolǵan ámirler balası Abdulazizni xon dep járiyaladılar hám taxtga o'tqazadilar. Bunnan ǵázeplengen Kemde-kem ushraytuǵın Muhammad Boburiylar humdori Shoh Jáhánnan (1626 -1658), Iran shohi Abbos II (1642-1666 ) hám turk sultanınan kómek so'raydi. Bul hádiyseden keyin Boburiylar Balx hám Badaxshonni iyelep, eki jıl dawamında húkimranlıq etedi. 1647 jılǵa kelip Balx Kemde-kem ushraytuǵın Muhammad qolına ótti.
Shama menen 1648 jılda Kemde-kem ushraytuǵın Muhammad buyrıǵına qaray Abdumannon atlı elshi Istambulga xat menen barǵan. Bul xatda Kemde-kem ushraytuǵın Muhammad mámleket degi tártipsizliklerdi, balası Abdulazizxon menen ishki dawlar hám sonıń menen birge mo'g'ullar shabıwılı haqqında aytıp ótken. 1649 jıl 30 martda buxaralıq elshiler taǵı Istambulga baradı. Elshi sultan Mexmed Iv (1648-1687) sarayına qımbat bahalı sıylıqlardı keltiredi: 5 qımbat bahalı qadaq, qımbat bahalı taslar menen bezetilgen semser hám qanjar, 10 ájayıp at, 27 tirsek naǵıslı altın shúberek, altın menen bezetilgen er hám er-turman sıyaqlı sıylıqlardı jiberedi. Turk sultanı elshiligi 14 kún dawamında Kemde-kem ushraytuǵın Muhammadqa xat juwabı tayarlaydilar. Bunnan tısqarı Iran shohi Abbos, Indiya húkimdarı Shoh Jáhánǵa xatlar jiberilip, dawlardı toqtatıw, Abdulaziz ornına qayta Kemde-kem ushraytuǵın Muhammadtı taxtga otırǵızıw kerekligi aytıladı. Biraq bul jazıwmalar hesh qanday nátiyje bermadi. 1651 jıl Abdulazizxon atasınan Balxni tartıp aldı. Kemde-kem ushraytuǵın Muhammadxon 1651 jılda Simnon (Iran ) qalasında opat etedi. Ashtarxoniylar úrim-putaǵı wákillerinen Abdulazizxon (1645-1681) dáwirinde de mámleket hukumdorlari menen baylanıslar ornatǵan bolıp, ol 1675 jılda elshilerin Usmoniylarning Istambul qalasına jiberedi. Ashtarxoniylar úrim-putaǵı wákillerinen Abdulazizxon (1645-1681) dáwirinde de mámleket hukumdorlari menen baylanıslar ornatǵan bolıp, ol 1675 jılda elshilerin Usmoniylarning Istambul qalasına jiberedi. Elshilik xatida Abdulazizxon sultannan Balx hákimine qarsı gúresiwde járdem beriwin so'raydi.. Xatga juwapan, sultan Abdulazizxonga járdem bere almasligini hám ol Moskvaǵa barıwın aytadı. Abdulazizxon Xivaga qarsı gúresiwde tabıslarǵa eristi biraq ol Makkaga haj saparında bolǵan waqıtta opat etedi.
1688 jılda Usmoniylar sultanı Sulaymon II (1687-1691) Buxara húkimdarına xat jazıp, ol jaǵdayda parsılarǵa qarsı birgelikte jangavor háreket baslaw zárúr ekenligin aytadı. Buǵan juwapan Subxonqulixon sultanǵa xat jiberip, óziniń Xurasan daǵı júriwleri haqqında aytıp ótip, qalmoqlarning jeńiliwi, qosılıw hám baylanıslardı bekkemlew zárúr ekenligin ańlatadı. 1691 jıl Usmoniylar húkimdarı Sultan Ahmad II (1691-1695) Subxonqulixon huzuriga elshi Mustafoni jibergen. Vengriyalıq shıǵıstı izertlewshi hám sayaxatshı A. vamberi jazıwısha Allanıń bir atıqulixon tárepinen Turkiyaǵa sıylıq sálemler menen elshiler jiberilgen. Sıylıq sálemlerge juwapan usmoniylar húkimdarı Sultan Ahmad II (1691-1695) Mustafo Chovush atlı kisiniń baslıqlıǵında Turkiyadan Buxaraǵa óz elshilerin jiberdi. 1102 (1691) jılda kelgen elshiler ózi menen birge siyasiy bir xat da alıp keldi. Muhammad Yusuf Xatker óziniń shıǵarmasında elshilik haqqında toqtalıp, xat menen bir qatarda Mustafo Chovush elshi retinde hár qıylı qımbat bahalı taslar, arab atları, reńli shúberekler hám basqa sıylıqlar menen Buxaraǵa kelgenligin belgilengenler etedi. Elshilikten tiykarǵı maqset ashtarxoniy húkimdarın Iran shialariga qarsı birgelikte chorlash edi.
Tariyxı Ornıqlıxoniy shıǵarmasında Ahmad II dıń Allanıń bir atıqulixonga jiberilgen xati keltirilgen bolıp, ol óz xatida Allanıń bir atıqulixonga sog'liq tilep, yerni kápir francuzlardan hám qızılboshlardan tazalaw, Iranǵa qarsı birlespe dúziw kerek ekenligin takidlaydi. Ol xatida Evropa ústinen usmoniylarning jeńislerin, evropalıqlar O'rxon wálayatına kelip islam ahlining múlkine hújim etkenlikleri, olarǵa qarsı tura alǵanı jazıp ótedi. Ol francuzlar ústine jeńilmes askarlarini jiberiwin hám birgelikte háreket qılıw kerek ekenligi, gózzal Irak oypatlıqlardı ǵayrı dinlerden tazalaw sıyaqlı usınıslardı óz xatida jazadı. vamberi jazıwısha, “Allanıń bir atıqulixon hár qansha dúnya parast musulman bolsada, xalifani júdáyam húrmet qilsada, gejiri Rumning (usmoniylar sultanlıǵın názerde tutyapti Ol. B) joqarıda atap ótilgen dábdebeli xatqa juwapan óziniń behisob ózbek askarlarini Amudaryanıń arǵı tárepine ótkera almadi” - dep jazadı. Subxonqulixon bul xatqa juwapan hesh qanday ilajlar ámelge asıra almadı. Mámleket degi ishki qarama-qarsılıqlar buǵan jol qo'ymadi.

Ashtarxoniylar húkimdarı Ubaydullaxon II (1702-1711) taxtga keliwi menen Istambulga elshi jiberdi. Ol Istambulga Xoja Mahmud Aminni jiberip, sultan Ahmad III (1703-1730 ) taxtga kelgenligi menen qutlıqlawladi. Ubaydullaxon qutlıqlaw xatida ózi erisken tabısları yaǵnıy qazaq qáwimleri ústinen jeńisi hám Xorezmge júriwleri haqqında aytıp ótti.

Ol francuzlar ústine jeńilmes askarlarini jiberiwin hám birgelikte háreket qılıw kerek ekenligi, gózzal Irak oypatlıqlardı ǵayrı dinlerden tazalaw sıyaqlı usınıslardı óz xatida jazadı. vamberi jazıwısha, “Allanıń bir atıqulixon hár qansha dúnya parast musulman bolsada, xalifani júdáyam húrmet qilsada, gejiri Rumning (usmoniylar sultanlıǵın názerde tutyapti Ol. B) joqarıda atap ótilgen dábdebeli xatqa juwapan óziniń behisob ózbek askarlarini Amudaryanıń arǵı tárepine ótkera almadi” - dep jazadı. Subxonqulixon bul xatqa juwapan hesh qanday ilajlar ámelge asıra almadı. Mámleket degi ishki qarama-qarsılıqlar buǵan jol qo'ymadi.
Ashtarxoniylar húkimdarı Ubaydullaxon II (1702-1711) taxtga keliwi menen Istambulga elshi jiberdi. Ol Istambulga Xoja Mahmud Aminni jiberip, sultan Ahmad III (1703-1730 ) taxtga kelgenligi menen qutlıqlawladi. Ubaydullaxon qutlıqlaw xatida ózi erisken tabısları yaǵnıy qazaq qáwimleri ústinen jeńisi hám Xorezmge júriwleri haqqında aytıp ótti.
Ashtarxoniylar humdori Abulfayzxon (1711-1747) 1719 jılda Istambulga elshi etip qaraqshıboshi Olloberdini jiberedi. Abulfayzxonning nomasida sonday delingen: “Otamdan qalǵan taxtni islam dástúrlerinege kóre xalıqtıń mápi ústin qoyıp biylep atırmız. Sizge bolǵan húrmetimiz kúnden-kunga artpaqta. Elshimiz jaǵdayımız tuwrısında jáne de keń maǵlıwmat beredi”. Ol francuzlar ústine jeńilmes askarlarini jiberiwin hám birgelikte háreket qılıw kerek ekenligi, gózzal Irak oypatlıqlardı ǵayrı dinlerden tazalaw sıyaqlı usınıslardı óz xatida jazadı. vamberi jazıwısha, “Allanıń bir atıqulixon hár qansha dúnya parast musulman bolsada, xalifani júdáyam húrmet qilsada, gejiri Rumning (usmoniylar sultanlıǵın názerde tutyapti Ol. B) joqarıda atap ótilgen dábdebeli xatqa juwapan óziniń behisob ózbek askarlarini Amudaryanıń arǵı tárepine ótkera almadi” - dep jazadı. Subxonqulixon bul xatqa juwapan hesh qanday ilajlar ámelge asıra almadı. Mámleket degi ishki qarama-qarsılıqlar buǵan jol qo'ymadi.
Ashtarxoniylar húkimdarı Ubaydullaxon II (1702-1711) taxtga keliwi menen Istambulga elshi jiberdi. Ol Istambulga Xoja Mahmud Aminni jiberip, sultan Ahmad III (1703-1730 ) taxtga kelgenligi menen qutlıqlawladi. Ubaydullaxon qutlıqlaw xatida ózi erisken tabısları yaǵnıy qazaq qáwimleri ústinen jeńisi hám Xorezmge júriwleri haqqında aytıp ótti.
Usmoniylar sultanı Ahmad III Abulfayzxonga jibegen tómendegi juwap xatında atap aytqanda sonday dep ataladı : “Elshińiz arqalı jibergen xatıńızdı aldıq. Oqıp júdá sevindik. Dosligimizning ólmes bo'lmog'i ushın háreket etemiz”. 1720 jılda ekinshi márte Abulfayzxon Xo'ja Muhammad basshılıǵındaǵı elshilerdi Istambulga jiberedi. Bul dáwir kelip, Ashtarxoniylar úrim-putaǵı krizis yoqasiga kelip qalǵan edi. Hesh bir sırtqı kúsh bul úrim-putaqtıń saqlap qolinishda járdem qolın cho'za almadı. 1721 jılda Abulfayzxon úshinshi ret Abdusamiy Jasawılxonnni Usmoniylarga elshi etip jiberdi. Ol Iranǵa koefficientten kekin ańlatadı. Usmoniylar sultanı juwap xatında qandayda bir-bir ámeliy iskerlik tuwrısında toqtalmagan.
Juwmaq etip aytqanda, Ashtarxoniylar dáwirinde Usmoniylar menen kóplegen elshilik aloqlari alıp barıldı. Atap aytqanda, Abdulboqi Muhammadxon, Kemde-kem ushraytuǵın Muhammadxon, Abdulazizxon, Allanıń bir atıqulixon, Ubaydullaxon, Abulfayxon sıyaqlı hukmdorlar usmoniylar sultanları menen jazıwmalar alıp barıp, eki mámleket ortasındaǵı munasábetlerdi bekkemladilar hám joqarı pag'onaga kóterdiler. Ashtarxoniylar dáwirinde mámleket degi tártipsizlar bolıwına qaramay, málim dárejede sırtqı baylanıslar rawajlandi. Ashtarxoniylar 150 jıldan artıq húkimranlıq etken bolsada, sırtqı siyasatda zárúrli elshilik baylanısları alıp bardı. Safaviylar mámleketi - Orta Shıǵısda safaviylar basqargan mámleket (1502—1736 ). Ardabil húkimdarı Ismoil aq qo'yunlilar hám olardıń birlespelesleri ústinen utıwı nátiyjesinde júzege keliw etilgen. Safaviylar mámleketi quramına Azerbaydjan, Armeniyanıń bir bólegi, Iran, házirgi Afganistan (Balx wálayatınan tısqarı ), Arab Irakı (vaqtvaqti menen) hám basqa aymaqlar kirgen. Safaviylar, tiykarınan, qızılboshlilarga tayanǵan. 16 -asrgacha paytaxt Tabrizda bolıp, 1548-jıl Qazvinga kóshirilgen. Mámleket dini shialik bolǵan. Shoh Tahmasp I dáwirinde kóshpelinchi qáwimler tásiri kúsheyip, Safaviylar mámleketinde xalıq kóterilisleri háwij alǵan. 1535-jıl Xurasan daǵı xalıq kóterilisinen paydalanǵan Buxara xoni Ubaydullaxon Hirotni basıp alǵan. Tahmasp I Kavkazorti, Kurdiston, Iraktı qaytarıp alıw ushın túrkler menen tınımsız urıslar alıp barǵan. Tahmasp I opatınan keyin baslanǵan óz-ara urıslar nátiyjesinde Safaviylar mámleketi krizisqa ushırasıp, mayda múlkke bolınıp ketken. Bunnan paydalanǵan Turkiya Safaviylar mámleketiniń shalbar. bólegin, ózbek xonlari Xurasandı basıp aldı. Bul waqıtqa kelip qızılboshlilar Abbos I átirapına birlesken. 1597-jıl Xurasan ózbeklerden tartıp alınǵan. Áskeriy reforma ótkerilgen. Paytaxt Isfahonga kóshirilip, ol jaǵdayda hám basqa qalalarda qurılıs jumısları alıp barılǵan. 1603—07 jıllar Luriston, Armeniya, Gruziya, Azerbaydjan Turkiyadan qaytarıp alınǵan. 1623-jıl Bag'dod da qosıp alınǵan. Sawda hám ónermentshilik taraqqiy etken. Abbos II dıń opatınan keyin Safaviylar mámleketi taǵı krizisgauchray baslaǵan. 18-ásir baslarında Afganistan daǵı safaviylar hákimi Mir vays ózin ǵárezsiz dep járiyalaǵan. 1722-jıl onıń balası Mahmud Safaviylar mámleketi dıń talay bólegin basıp alǵan. Safaviylarning afg'onlar hám túrklerge qarsı tabıslı gúres alıp barǵan sarkardasi Kemde-kem ushraytuǵın (qarang Kemde-kem ushraytuǵınshoh) safaviylar úrim-putaǵın taxtdan eńteriwi menen Safaviylar mámleketi toqtatıw tapqan XvIII ásirden baslap Safaviylar mámleketinde ekonomikalıq tushkunlik baslandı. Bunıń tiykarǵı sebebi, jer egaligining tiyul forması muǵdarınıń kóbeyip barǵanlıǵı áqibetinde mámleketke qarawlı jer muǵdarınıń azayıwı edi. Bul hoi mámleket ǵáziynesine túsetuǵın paydanıń azayıwına alıp kelgen. Bunıń aldın alıw ushın keyingi hukmdorlar dıyxanlar tóliytuǵın salıq muǵdarın asırǵanlar. Bul bolsa, óz gezeginde, dıyxan xojalıqların xanavayron etip, sawdagerler hám ónermentler jaǵdayın da jamanlastırǵan. Bunıń ústine, jan salıǵı ((jan salıǵı ) muǵdarı da asırılǵan.
Nátiyjede dıyxanlar ushın kireyge alıp tirishilik etiwden máp qalmaǵan. Endi olardıń tirishilik úmitinde basqa jaylarǵa ketiwden basqa ilajları joq edi. Biraq shoh Sultan Husayn buǵan jol qoymaw
ushın 1710 - jılda dıyxanlaming yemi tastap ketiwlerin qadaǵalatugın párman shıǵarǵan. Dıyxan xojalıǵınıń xanavayron bolıwı ishki sawdanıń keskin azayıwına alıp keldi. Bunıń ústine, yevro­paliklarning Indiyaǵa baratuǵın teńiz sawda jolınan barǵan sayın kóbirek paydalanıwı Irandıń sırtqı hám dáldalshılıq sawdasına úlken zálel keltirdi.
Afg'onlar istilosi. Ekonomikalıq tushkunlik, óz gezeginde, siyasiy tushkunlikni da keltirip shıǵardı. Yaǵnıy, xalıq túrli siyasiy gruppaları arasında Safaviylardan narazılıq kúsheyip bardı. Iri jer-múlik iyeleriniń oraylıq húkimetke bo'ysunmaslik háreketi hám basıp alınǵan úlke xalıqlarınıń azatlıq ushın gúresi kúshaydi.
Olardanbiri afg'onlaming 1709 - jılda kolargan kóterilisibo'ldi.
1722- jılda afg'onlar óz jetekshileri Mir Mahmud basshılıǵında nurab qalǵan Iranǵa hújim etdi. Iran shohi Sultan Husayn hákimiyattı Mir Mahmudga tapsırıwǵa májbúr boldı. Nátiyjede Iran tariyxında afg'on istilosi dáwiri baslandı. Kemde-kem ushraytuǵınshohning húkimet tepasiga keliwi. Bul dáwirde Safaviylar úrim-putaǵı húkimranlıǵı nomiga bo 'lsa-de, eli dawam etardi. Sońǵı hukmdor Taxmasp II ámelde hesh qanday húkimetke iye emes edi. Bunıń ústine, ol jaǵdayda xalqni turk hám afg'on shabıwılshılarına qarsı gúreske ko 'tara alatuǵın qábilet de bo 'lmagan. Sonday sharayatta afshor qáwiminiń ( turkpen urıwudan bolǵan ) jetekshisi, ǵayratlılıqkor, úlken lashkarboshchilik qábiletine iye Kemde-kem ushraytuǵın Quli gúres maydanına shıqtı. Ol 1730 - jılda afg'on áskerin pútkilley tar-mor etip, Irandı afg'on shabıwılınan azat etdi. 1736 - jılǵa shekem Kemde-kem ushraytuǵın Quli Safaviylar mámleketiniń quramına ki- ruvchi barlıq aymaqlarda óz hoki­miyatini o'matdi. Aqır-aqıbetde, 1736 - jılda barlıq qáwimler aslzodalarining qu- rultoyida ózin Iran shohi dep járiyalawǵa eristi. Nátiyjede Safaviylar úrim-putaǵı húkimranlıǵı pútkilley toqtatıw taptı.
Kemde-kem ushraytuǵınshoh úlken qaraqshılıq urash- lari nati jasida úlken imperiya tuzdi. Biraq 22- súwret. Kemde-kem ushraytuǵınshoh. onıń húkimranlıǵı uzaq dawam etpedi. 1747- jılda óz-ara ishki dawlar nátiyjesinde Kemde-kem ushraytuǵınshoho'ldirildi. Qojarlar úrim-putaǵı húkimranlıǵınıń ornatılıwı. Kemde-kem ushraytuǵınshoh apatınan keyin imperiya bir neshe bólimlerge bolınıp ketti. Iranda túrli qáwimler ortasında toju taxt ushın gúres háwij aldı. Bul gúresde tiykarǵı rolni zend hám qojar qáwimleri oynadı. Olar ortasındaǵı toju taxt gúresi 1758- jılda zend qáwimi g 'alabasi menen tugadi. Bul qáwim basshılaii 1796 - jılǵa shekem húkimranlıq etdiler.
Pútkil ótken dáwir túrli qáwimler toju taxt ushın gúresi dáwiri bo 'ldi. Bul gúresde zcndlarning tiykarǵı raxibi qojarlar uttı. Bul qáwim jetekshisi Aǵa Muhammadxon 1796 - jılda ózin Iran shohi dep járiyaladı. Nátiyjede Iranda jańa úrim-putaq - Qojarlar úrim-putaǵı húkimranlıǵı ornatildi. Mámleket paytaxtı Tehran qalasına kóshirildi. Aǵa Muhammad ózin shohanshoh dep járiyaladı.Jańa úrim-putaq Iranda 1925- jılǵa shekem húkimranlıq etdi
Paydalanilgan adebiyatlar
1.OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
2.Abduraimov M. A., Ocherki agrarnix otnosheniy v Buharskom xanstve v 16– 19 vv., t. I–II, T., 1966, 1970;
3.Axmedov B. A., Istoriya Balxa, T., 1982;
4.Oʻzbekiston xalqlari tarixi, 2-t., T., 1994