Tema: Qala hám sanaat sharayatında atmosfera hawasınıń insanlarǵa, ósimliklerge hám túrli organizmlerge tásiri Mazmunı

3.4. Atmosfera hawası pataslanıwınıń tiri organizmlerge tásiri.

Hawanıń kúshli pataslanıwı insanlar sawlıgına, qalaberse barlıq janzatlarǵa unamsız tásir kórsetedi. Bir kisi sutka dawamında ortasha 25 kg hawa menen dem aladı. Hawa quramındaǵı zarali shań, qurımlar, zıyanlı gazlar kisi organizminde toplanaveradi. Aqıbette teri hám kóz kesellikleri, bawır serrozi, qanbosimining artpaqtası, sozılmalı bronxit, enfizima, dem qısıw hám ókpe raki sıyaqlı keselliklerdiń kóbeyiwine sebep boladı. Balalar ortasında ulıwma keselleniwdiń artpaqtası belgilengen.
Hawada altıngugurt oksidi kóp bolıwı nátiyjesinde kisilerde bronxit, gastrit kesellikleri payda boladı.
Atmosfera hawasınıń pataslanıwı ósimlik hám haywanlarǵa da zıyan etedi. Ósimlik japıraqlarına, topıraq hám suw arqalı bolsa túbirine ótedi. Pataslanǵan hawa ósimliklerdi zıyanlab, olarda element hám energiya almasınıwın buzadı. Awıl xojalıq eginleri hám mevali terekler de kem ónimli bolıp qaladı. Sanaat hám transporttan shıqqan zıyanlı gazlar fotosintez procesine unamsız tásir kórsetedi. Transpirasiyani 3 esegeshe qısqartiradi.
Qaraǵash atızlarda 300-400 jıl jasasa, qala parklarida 120 -220 jıl, avtomobil jolları átirapında 40 -50 jıl jasar eken.

Atmosferanıń pataslanıwı haywanlarǵa da tásir etip, olardıń záhárleniwine, geyde bolsa nobud bolıwına sebep bolıp atır. Haywan túrleriniń kesellenip, záhárli zatlanıp, qirilib ketiwinde urıslardıń, atap aytqanda AQShning Vetnamda, Laosda alıp barǵan urıslarında ximiyalıq qurallardı qóllaw sebepli 170 qus túrinen házir 24 qus túri, 55 sút emizuvchilar túrinen 5 túri qalǵan.
Atmosferaǵa milliard tonnalap CO₂ gazınıń shıǵarılıwı nátiyjesinde planetamizning ortasha temperaturası 1850 jılǵa salıstırǵanda 0, 5⁰C ga asqanlıǵı anıqlanǵan.
Eger atmosfera daǵı CO₂ dıń muǵdarı artıp baraversa, onıń muǵdarı 2025 jılǵa barıp 0, 0379% ga etiwi múmkin, bul bolsa er planetası temperaturasın 1, 8⁰C ge shekem eliriwi shama etińip atır. Jer atmosferası temperaturasınıń ósiwi, mızlıqlardıń eriwine, suw júzesiniń eliriwine alıp keledi, bul bolsa egin maydanların azaytadı, jawın -shashin muǵdarı kóbeyip, ıqlım ózgeredi.
Aqırǵı 25-30 jıl ishinde kislotalı jawınlar ayırım mámleketlerde haqıyqıy ekologiyalıq páleketke aylanıp qaldı. Hár qanday qazilma janar may yondirilganda shıǵındı gazlar quramında altıngugurt hám azot qos oksidleri boladı. Atmosferaǵa millionlap tonna shıǵarılıp atırǵan bul birikpeler jawındı kislotaǵa aylantıradı. Sońǵı jıllarda AQSh, Kanada, Germaniya, Shvesiya, Norvegiya, Rossiya hám basqa rawajlanǵan mámleketlerde kislotalı jawınlar tásirinde úlken maydan daǵı ormanlar quriy basladı. Bunday jawınlar topıraq zúráátliligin pasaytiradi, ımaratlar, tariyxıy esteliklerdi emiradi, insan sog'ligiga zıyan etkazadi.
Ayırım aymaqlarda hawanıń háreketsiz turıp qalıwı áqibetinde gúzetiletuǵın záhárli zatlı rayon “smog” insanlar sog'ligiga oǵada unamsız tásir kórsetedi. 1952 jılı 5-9 dekabrde Londonda júz bergen smog áqibetinde 4000 den artıq kisi nobud bolǵan. Fotoximik smog degende sanaat hám transport shıǵındı gazlardıń quyash nurları tásirinde reaksiyaǵa aralasıp qáwipli birikpelerdi payda etiwdi túsiniledi. Atap aytqanda, ozon, formaldegid hám basqa birikpelerdiń payda bolıwı hám muǵdarınıń artpaqtası uzatıladı. Jer júzinde atmosfera hawasınıń pataslanıwın kemeytiw ushın tezlik menen zárúr sharalar kóriliwi kerek.

Atmosferanıń kosmostan pataslanıwı kosmik shańlardan júz bolıp atır. Jer sırtına jılına 10 mln. t. kosmik shań túsedi. Eń qáwiplisi álem keńisliginen Jerge kiyatırǵan hár qıylı shań, meteor bólekleri, radiatsiya aǵısları. vulqanlardıń otilishi hám taw jınıslarınıń jemiriliwinen atmosferaǵa shıqqan hár qıylı bólekler bir neshe jılǵa shekem hawaǵa júzip júriwi múmkin.
Mısalı, 1883 jıl Karakatauda (Indoneziya ) kúshli vulqan otilib, atmosferaǵa sonday kóp muǵdarda shań bólekleri shıqqandiki, ol 8-24 km bálentligi, 16 km qalıńlıǵı qoplab alıp 5 jıl dawamında hawada ushıp júrgen.