Tema: Respublikamızda salıq sistemasınıń ózgeshelikleri: rawajlanıw hám jetilisiw mashqalaları

2.3. Salıq júgi, onı anıqlaw rejimi

Salıqqa tartıw teoriyası hám ámeliyatında salıq júginiń eń qolay jaǵdayın anıqlaw mashqalası mudami ámeldegi bolıp kelgen.

Salıq túsimleriniń dárejesi tekǵana sociallıq-ekonomikalıq faktorlar tásirinde júzege keledi, bálki salıq sistemasınan nátiyjeli paydalanıwǵa jáne onıń óz wazıypaların qaysı dárejede orınlawına da baylanıslı boladı. Bul funktsiyalardıń tásiri haqqında xojalıq sub'ektlerindegi salıq júgi arqalı oy-pikir etiw múmkin.

Salıq júginiń ulıwma dárejesin belgilew arqalı ekonomikanı tártiplewdiń da áhmiyeti kem-kemnen artıp barmaqta.

Ekonomikanı tártiplewge salıqlar arqalı tásir ótkeriwde salıq júgi dárejesi, onıń ekonomikalıq rawajlanıw procesine xalıqtıń turmıs dárejesine tásiri kóplegen ekonomist ilimpazlar tárepinen úyrenip shıǵılǵan. Salıq júginiń arnawlı bir dáwir ushın tiykarlanǵan, ádalatlı hám real variantlarınıń qollanılıwı kóplegen rawajlanǵan mámleketlerde ekonomikanıń nátiyjeli rawajlanıp barıwın támiyinlemekte. Ekonomikanı salıqlar arqalı basqarıwda, atap aytqanda, tarmaqlar ortasındaǵı muwapıqlıqtı támiyinlewde tarawdıń hám tarmaqlarda salıq júginiń tiyisli jaǵdayın úyreniw kerek boladı.

Xojalıq sub'ektlerine salıq júgi mámleket salıq siyasatınıń nátiyjesi bolıp, hár qanday salıq sistemasınıń sapa xarakteristikasın kórsetedi. Usınıń menen bir qatarda, alınıp atırǵan salıqlar dárejesi, bir tárepten, sociallıq óndiristiń natiyjeliligi, basqa tárepten bolsa, mámlekettiń finanslıq resurslarǵa bolǵan mútajligi muǵdarı menen belgilenedi. Usınıń sebebinen, salıq júginiń salmaǵın kemeytiw, birinshi náwbette, mámleket qárejetlerin kemeytiw jáne social xızmetlerdiń tólewlilik dárejesine baylanıslı boladı.

Ayırım qániygeler salıq sistemasınıń natiyjeliligin JIÓ de salıqlardıń úlesi menen baylanıstıradı. Basqa bir gruppadaǵı qániygeler bolsa salıq júgin tólewlerdiń barlıǵını birlestiriw jolı menen esaplawdı usınıs etedi. Bunda byudjetten tısqarı fondlarǵa hám ónimdi satıw kólemine ajıratılǵan qarjılar da salıq júginiń quramına kiritiledi.

Jámiyet aǵzalarına salıq salmaǵınıń bólekleniw dárejesin xarakteristikalap aytıw múmkin, óndiristegi kópshilik salıqlar, atap aytqanda, qıya salıqlar tovar ózine túser bahası quramına kiritiledi hám sońı nátiyjede qarıydar moynına túsedi. Xalıqtıń salıq júgin, jan basına salıq potencialın alınatuǵın ortasha basına dáramatqa salıstırǵanda anıqlaw múmkin.

Sol tiykarda pútkil mámlekettiń salıq potencialın esaplawda, barlıq salıq summası hám qamsızlandırıw badallariniń kompleksi retinde esaplaw salıq júgin esaplawda jallangan xızmetkerler miynetine haq tólewde hár bir swmına barlıq salıqlar swmmasınıń, sonıń menen birge, salıq júgi úlesin, jalpı qosılǵan baha úlesi menen anıqlanıp, onı xalıqtıń salıq júgi koeffitsientina dúzetiw (kóbeytiw) kirgiziw usınıs etiledi.

Joqarıda kórip shıǵılǵan salıq júgin JIÓ degi salıq úlesi retinde esaplaw metodologiyasi júdá ápiwayı hám túsinikli bolıp tabıladı. Sol sebepli ol shet mámleketlerde keń qollanıladı. Usı waqıtta, bul metodologiya hár qıylı óndiris tarmaqlarına hám ekonomikanıń hár qıylı sektorlarına tiyisli bolǵan kárxanalar ushın, onı salıstırıp mikrodarejedegi salıq júgi dárejesin izertlew imkaniyatın bermeydi.

Házirgi waqıtta Ózbekstan Respublikası Finans ministrligi hám Mámleket salıq komiteti yuridikalıq shaxslarǵa salıq júgin esaplawdıń metodologiyasin usınıs etken. Ol jaǵdayda salıq júgi barlıq esaplanǵan salıqlar, jıynawlar hám basqa májburiy tólewler, byudjetten tısqarı fondlarǵa tólewlerdiń esapqa alınǵan swmması, ónim satıw kólemine hám basqa satıwdan túsimdi óz ishine alǵan qatnas arqalı anıqlanadı.

Mıynet haqın tólew boyınsha qárejetlerdiń artıwı byudjetten tısqarı fondlarǵa tólewdiń kóbeyiwine tásir etedi. Salıq júginiń artıwına, sonıń menen birge, salıq tólewlariniń byudjetke waqıtında ótkerilmesligi nátiyjesinde tólengen járiymalar da tásir etiwi múmkin.

Salıq júgin anıqlawda absolyut hám salıstırmalı salıq júgin parıqlaw kerek. Absolyut salıq júgi - bul jámi tólengen salıqlar, jıynawlar hám basqa májburiy tólewler bolıp, byudjet hám byudjetten tısqarı fondlarga ótkeriledi, yaǵnıy xojalıq jurgiziwshi sub'ektler salıq minnetlemeleriniń absolyut muǵdarı bolıp tabıladı. Statistikalıq esabatlarda bul kórsetkishge rasında salıq tólewlariniń byudjetke ótkerilgenini hám byudjetten tısqarı fondlarga ótkerilgen májburiy qamsızlandırıw badallarini, sonıń menen birge, bul tólewler boyınsha boqimandalik kiritiledi.

Isbilermenlik sub'ektleri tárepinen byudjetten tısqarı fondlarga tólenetuǵın qamsızlandırıw badallari májburiy tólewler bolıp, salıq xarakterine iye esaplanadı. Usınıń sebebinen, salıq júgin esaplawda olardı esapqa alıw zárúr.

Biraq, absolyut salıq júgi salıq minnetlemeleriniń qarama-qarsılıǵın ańlatpaydı. Bul kórsetkish salıq tólewshiler muǵdarı menen tólew dárekleriniń sáykesligin sáwlelendirmeydi. Usınıń sebebinen, salıstırmalı salıq júgi kórsetkishinen paydalanıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.

Salıstırmalı salıq júgi dep onıń absolyut muǵdarınıń tazadan jaratılǵan bahaǵa múnásábeti túsiniledi, yaǵnıy salıqlar, jıynawlar hám basqa májburiy tólewler úlesi hámde jańa jaratılǵan bahadaǵı boqimandalik da buǵan qosıladı.

Salıq tólewlerin tólew deregi bolıp qosılǵan baha esaplanadı. Qosılǵan baha - tovar hám xızmetler ma`nisi bolıp, aralıq tutınıwǵa kemeytiriledi, yaǵnıy keyingi óndiris kóz qarasınan tutınıwǵa kemeytiriledi. Salıqlardı óndiriwdiń hár qıylı usılları bir maqsetti, yaǵnıy qosılǵan bahanıń bir bólegin alıwdı názerde tutadı.

Sonday etip, isbilermenlik iskerliginiń rawajlanıwda salıq júginiń tásirliligi shubhasız bolıp tabıladı. Onıń tásiri, ulıwma kóriniste, unamsız yamasa unamlı bolıwı múmkin. Salıq júgi awırlasqan waqıtta isbilermenlik iskerligi páseyedi hám hátte, ulıwma toqtap qalıwı da múmkin. Kerisinshe, salıq júginiń salıstırǵanda jeńillesiwi isbilermenlik iskerliginiń aktivlesiwine alıp keledi. Lekin salıq júgin jeńillestiriw isbilermenlikti rawajlandırıwdıń jalǵız birden-bir sebebi retinde aytıw maqsetke muwapıq emes. Odan tısqarı salıq júgin jeńillestiriwde óziniń logikalıq shegarasına iye bolıp, bul shegara kóp tárepten mámleket byudjetinen etiliwi kerek bolǵan qárejetlerdiń kólemi menen baylanıslı. Sol munasábet menen házirshe biziń názerimizda Ózbekstan sharayatında isbilermenlik iskerligin jáne de aktivlestiriw ushın salıq júgin jáne de jeńillestiriw emes, bálki ámeldegi struktura tapqan salıq júgin ekonomikanıń tarmaqları ortasında qayta bólistiriwdi aktual másele retinde qaraw kerek.

Bizge anıq boldı, salıq júgi de óndiriwshiler, de qarıydarlar moynına túsedi. Biraq joytıw kólemi ádetde birdey bolmaydı (joqarıda keltirip ótilgen esap -kitaplar tek biziń shártli mısalimizga tán). Salıq júginiń ayrıqshalıǵı bazar talabı hám bazar usınısınıń mayısqaqlıǵına baylanıslı boladı.

Artıqsha salıq júgi jámiyettiń salıqqa ólshewli tovardı óndiris hám tutınıwdı olardıń maqul túsetuǵın dárejesinen kemeytiw áqibetinde kórgen zıyanı kólemi bolıp tabıladı. Bul qaǵıydadan kelip shıǵıp juwmaq mınada, mámleket ekonomikanı hádden tıs salıqlar menen qiynap qoymaw ushın óziniń qayta bólistiriw siyasatın haqıyqıy «zarur minimum» menen sheklewi kerek. Nege degende, dáramatlardı qayta bólistiriw, biz anıqlaǵanımızday, jámiyet ushın arnawlı bir joytıwlarǵa sebep boladı.

Respublikamız salıq siyasatında ónim óndiriwshi tarawlar hám fizikalıq shaxslar ushın salıq salmaǵın kem-kemnen kemeytip barıw ilajları kórilmekte. Birinshi Prezidentimiz Islam Karimov “2001 jılda Respublikanı sociallıq-ekonomikalıq rawajlandırıwdıń juwmaqları, ekonomikalıq islohatlarniń barıwın bahalaw hámde 2002 –jılǵı wazıypalar ”ǵa arnalǵan Ministrler Keńesiniń jıynalısında sóylegen sózinde aytıp ótkenindey:“ …jıldan-jılǵa, áwele óndiris tarmaqları hám kárxanalarımız moynına túsip atırǵan salıq salmaǵı kem-kemnen azayıp barmaqta ”. Mısalı, 2001 jılda jalpı ishki ónimge salıstırǵanda mámleket byudjetine óndirilgen salıq úlesi 26 procentke shekem qısqardı. Kóplegen shet el mámleketlerde bul kórsetkish házir ortasha 30 -33 protsentti quraydı. Eń keregi, salıq salmaǵın bunnan bılay da kemeytiw siyasatın júrgiziw, salıqlardıń xoshametlentiretuǵın rolin arttırıp barıw, ásirese, tábiy hám mineral shiyki onimlerden paydalanıw boyınsha kárxanalar iskerligine tásir sheńberin kúsheytiw kerekligi aytıp o'tildi. Salıqlar salmaǵın tek yuridikalıq shaxslarga ǵana emes, bálki fizikalıq shaxslarǵa salıstırǵanda da kemeytiw ilajları belgilengen.

Salıq awırlıǵın kemeytiw ekonomikamızda yuridikalıq adamlardıń óz qálewinde qalatuǵın dáramatların kóbeytiw hám sol arqalı óndiristi keńeytiw, kreditorlik qarızların kemeytiw hám aqır-aqıbetinde, boqimandalar bolmaytuǵınına alıp keledi. Bul bolsa salıqlardıń ekonomikaǵa tásirin jáne de kúsheytedi, isbilermenliktiń erkin rawajlanıwına sharayat jaratadı.