Tema: Respublikamızda salıq sistemasınıń ózgeshelikleri: rawajlanıw hám jetilisiw mashqalaları

2.4. Salıqlar hám investitsiyalardıń óz-ara baylanıslılıǵı

Salıq sisteması - ekonomikanı rawajlandırıw ushın investitsiya iskerligin qollap quwatlawdıń nátiyjeli mexanizmın ózinde sáwlelengen etiwi kerek. Mámlekette salamat investitsion ortalıqtı qáliplestiriw quramalı makroekonomikalıq processlerden biri bolıp tabıladı.

Salıq mexanizmındegi ózgerisler jálpi talap hám jálpi usınıstıń ózgeriwine tásir etiwi menen birge, investitsiyalar ózgeriwine de tásir etedi. Bunday alıp qaraǵanda salıqlar hám investitsiyalar ortasında ajıralmas baylanıslılıq ámeldegi. Salıqlar jardeminde tazadan jaratılǵan bahanıń mámleket hám salıq tólewshiler ortasında bólistiriliwi salıqlar hám investitsiyalar ortasındaǵı baylanıslılıqtı támiyinleydi. Salıqlar boyınsha jeńillikler beriliwi kóp tárepten salıq tólewshilerdi óndiriske xoshametin kúsheytedi, olarda óndiristi keńeytiw, jańa texnika hám texnologiyalardı engiziw beyimligin kúsheytedi. Óz gezeginde salıqlar járdeminde investitsiyalardıń xoshametlentiriliwi keleshekte mámleket byudjetine óndiriletuǵın salıq bazasın keńeyiwine xızmet etedi. Mısalı, bul jaǵdaydı bir ǵana mısal menen túsindirip beriwimiz múmkin. Ózbekstan Respublikası Ministrler Keńesiniń «Bazardı tutınıw tovarları menen toltırıwdı xoshametlew hámde óndiriwshiler hám sawda shólkemleriniń óz-ara munasábetlerin jetilistiriw ilajları tuwrısında» ǵı 2002 -jıl 13 -noyabrdegi 390 -san Sheshimine muwapıq joqarı sapalı, básekige shıdamlılı tutınıw tovarları óndiristi kóbeytiwdi hám olardıń assortimentin keńeytiwdi xoshametlew, ishki tutınıw bazarın olar menen joqarı dárejede toltırıw maqsetinde 2003 - jıldan 2008 - jılǵa shekem yuridikalıq shaxslardan alınatuǵın dáramat (payda ) salıǵı, kishi kárxanalar hám mikrofirmalar ushın birden-bir salıq, ayırım túrdegi tovarlarǵa salıstırǵanda belgilengen aktsiz salıǵı, jer salıǵı boyınsha bir qatar jeńillikler berilgen, usı jeńillikler jardeminde kárxanalardıń investitsiya qarjıları keńeytiriliwine jetiwi tiykarǵı maqset etip qoyılǵan. Usı belgilep berilgen jeńilliklerdiń eń ayrıqsha tárepi sonnan ibarat, jeńillikler beriliwi múnasábeti menen bosaytuǵın qárejetler kárxanalar tárepinen tek óndiris kólemlerin kóbeytiw, islep shıǵarılıp atırǵan tutınıw tovarlarınıń assortimentin keńeytiw hám básekige shıdamlılıǵın asırıw menen baylanıslı ilajlarǵa ǵana sarıplanıwı múmkin yamasa basqasha etip aytqanda bosaytuǵın qárejetler joqarıdaǵı ilajlarǵaǵana investitsiya etiliwi múmkin. Bolmasa, yaǵnıy bosaytuǵın qárejetlerden basqa maqsetlerde paydalanılǵan jaǵdaylarda usı qárejetler, ámeldegi nızam hújjetlerinde názerde tutılǵan járiymalardı esapqa alǵan halda tolıq kólemde byudjetke óndiriledi.

Salıqlar menen investitsiyalar ortasındaǵı baylanıslılıqtı yoritar ekenbiz, mına nárseni ayrıqsha atap kórsetiwimiz kerek, investitsiyalardıń ósiwi da óz gezeginde salıqqa ólshewli bazanıń asıwına alıp keledi. Joqarıdaǵı mısalimizǵa qaytatuǵın bolsaq, ilmiy tájriybemiz salıq sistemasında ámel qılıp atırǵan usı jeńillikler investitsiyalardı ósiwine alıp keliwi menen birge keleshekte salıq bazasın da keńeyiwine xızmet etedi.

Salıqlar jardeminde tazadan jaratılǵan baha kóbirek muǵdarda mámleket tárepinen ózlestirilse kárxanalardıń óndiristi keńeytiw múmkinshiliklerin shekleydi. Lekin bunda sonı da atap ótiw orınlı, bunıń da ayırım unamlı tárepleri ámeldegi. Sonı aytıw kerek, mámleket siyasatınıń za’ru’rli baǵdarlarınan biri norentabel tarawlarǵa investitsiya kirgiziwden ibarat. Óndiriwshilerge qanshellilik jeńillikler berilgen menen olarda norentabel tarawlardı investitsiya etiwge uqıplıqtı kúshaytirmeydi. Sebebi, olardıń bunday iskerligi olarǵa keleshekte payda bermeydi. Áne sol sebepli mámleket salıqlar esabına formalandirilǵan qárejetler esabınan áne sonday tarawlarǵa investitsiya kirgiziwin de qaysı bolıp tabıladı mániste salıqlar hám investitsiyalar ortasındaǵı baylanıslılıqtıń bir kórinisi retinde anıqlama beriw múmkin.