Termiz davlat uniersiteti

II Bob Variatsiya shakli
2.1. Ta’rifi
Mavzuning dastlabki bayonidan va variatsiyalar deb ataladigan mavzuning bir qator takrorlaridan iborat shaklga variatsiyalar deyiladi.
Variatsiyalarning miqdori cheklanmaganligi tufayli mazkur shaklning tuzilishini nihoyatda umumiy tarzda quyidagicha taavvur qilish mumkin:
A+Ai+A₂+A₃...va h. k.
Basso ostinato ga variatsiyalar
Muayyan kuy tuzilmalarini basda ko‘p marta takrorlashga asoslangan shakldagi variatsiyalarga basso ostinato (“qat’iy bas") ga variatsiyalar deyiladi.
I.S. Bax “Si minor messa”si
Bunda yuqorigi ovozlar melodik va ritmik jihatdan erkin rivojlantiriladi,
ko‘pincha polifonik faktura yuzaga keladi. Variatsiyalarning bunday turi asosan, XVII asr G‘arbiy Ovro‘po musiqasidagi passakalya va chakona deb atalgan raqs musiqasi pesalarida uchraydi. Ularning mumtoz namunalari Bax, Gendel asrlarida, xususan, Baxning “Si-minor messasi”dagi “Crucifixus” xorida, Gendelning klavir uchun sol minor “Passakalya”sida uchratish mumkin.
Mumtoz variatsiyalar
Mavzuning reprizali ikki qismli shaklda bayon qilinishidan va bir qator variatsiyalardan iborat variatsiyalar mumtoz variatsiyalar-ning asosi hisoblanadi. Variatsiyalardagi mavzu asosan melodik shakllar yordamida rivojlantiriladi, ritmik shaklning turi o‘zgaradi, ba’zida esa, temp va metr o‘zgaradi. Garmoniya qoida bo‘yicha o‘zgarmaydi, shuningdek, mavzuning shakli ham saqlanib qoladi.
Barcha variatsiyalar bitta asosiy tonallikda bayon qilinadi. Taxminan, siklning o‘rtalarida nomdosh tonallikdagi variatsiya paydo bo‘ladi. Bu bitta musiqa mavzusini rivojlantirishda kontrastlikni yaratish vositasidir.
Mumtoz variatsiyalar Gaydn, Motsart, Betxoven asarlarida keng tarqalgan. Ularning ba’zilari kichikroq hajmda, 5-6 variatsiyadan iborat (Betxovenning №12- sonatasidagi birinchi qismga va Motsartning Lya major sonatasi 1-qismi) bo‘lsa, ba’zilari ancha katta asarlardir (Betxovenning do minor 32-variatsiyasiga qarang).
Erkin variatsiyalar Mavzuning chuqur o‘zgartirilishiga asoslangan variatsiyalar erkin variatsiyalar deyiladi. Bunda har bir variatsiya mustaqil xarakterga, mustaqil mazmun va obraz ahamiyatiga ega bo‘ladi. Ko‘pchilik hollarda variatsiyalarning mavzu bilan aloqasi ancha uzoqlashadi. Bunday variatsiyalarda janr ham, shakl ham, garmoniya va tonallik ham o‘zgaradi. Har bir variatsiya nisbatan mustaqil pesa shakliga ega bo‘ladi. Erkin variatsiyalar XIX-XX asr rus va G‘arbiy Ovro‘po musiqasida keng tarqalgan.