Tijorat banklari aktivlari va passivlarini boshqarish bu pul mablag’larini jalb qilish va ularni joylashtirishni tartibga solish yo’llari va usullaridir

Birinchi darajali qo’shimcha kapital tarkibi:

0. 
   Nokumulyativ muddatsiz imtiyozli aktsiyalar
   

0. 
   Qo’shilgan kapital
   

(imtiyozli aktsiyalarning bozor bahosi va nominal qiymati o’rtasidagi farq)

0. 
   Birinchi daraji qo’shimcha kapitalga qo’shilish shartlariga javob beruvchi
   

sho’’ba korxonalarning ishtirok etish ulushi (sho’’ba korxonalari tomonidan chiqarilgan va uchinchi shaxslar ixtiyorida bo’lgan kapitalga tenglashtirilgan vositalar).

0. 
   nomoddiy aktivlar;
   

0. 
   birlashmagan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar kapitaliga qilingan barcha investitsiyalar;
   

0. 
   boshqa banklarning kapitaliga qilingan investitsiyalar.
   

0. 
   Joriy yilning sof foydasi.
   

0. 
   Standart kreditlarga yaratilgan zaxiralarning tijorat banklari aktivlarining riskka tortilgan summasining 1,25 foizidan oshmaydigan qismi
   

0. 
   Aralash turdagi majburiyatlarning I-darajali kapitalning uchdan bir qismidan oshmaydigan qismi
   

0. 
   Subordinatsiyalashgan qarz majburiyatlari.
   

15
5. Qayta baholash zaxirasining 45 foizi.

1.3. Tijorat banklari aktivlari va passivlarini boshqarishning zarurligi

TBAPB zaruriyati rivojlangan mamlakatlar bank tizimida 1960 yillardan keyin vujudga kelgan. Dastlab, banklarda aktivlarni o’zaro mutanosiblikda joylashtirish, bank foydasi barqarorligini ta’minlash, banklarda risk darajasini kamaytirish kabi masalalar ularning aktivlarini boshqarish zaruriyatini keltirib chiqardi.

1980 yillarga kelib banklarda integratsiyalashuv jarayonining chuqurlashuvi, moliyaviy resurslarning mamlakatlararo suzib yuruvchanligiga sharoitning yaratilganligi va iqtisodiyotning tobora globallashuvi bank likvidliligini ta’minlash va zarur miqdorda foydasini shakllantirish uchun faqatgina bank aktivlarini boshqarish kifoya bo’lmay qoldi⁴.

Xalqaro moliya bozorlarida resurslarga bo’lgan raqobatning kuchayishi, bank riskli aktivlari va muddatli majburiyatlari o’rtasidagi nomutanosiblik holatlari, bank o’z majburiyatlarini to’liq va belgilangan muddatda bajarish bilan bog’liq masalalar bank passivlarini boshqarishga bo’lgan zaruriyatni keltirib chiqardi.

Jahon banki etakchi mutaxassisi Diana Mak Noton: «Yaqin – yaqingacha (1980-1990 yillar nazarda tutilmoqda) rivojlanayotgan mamlakatlar moliya bozorlarida resurs (passiv)larni boshqarish masalasiga jiddiy e’tibor berilmas edi. Hozirgi kunga kelib, ahvol keskin ravishda o’zgarmoqda, ushbu moliyaviy bozorlarda faoliyat yuritayotgan banklar moliyaviy resurslarni boshqarishga alohida e’tibor bilan qarashmoqda»⁵, –deya ta’kidlaydi.

⁴Рид Э., Коттер Р., и другие. Коммерческие банки. Пер. с англ. под ред.УсоскинаВ.М. 2-е издание. –М.:
Космополис, 1991.–С. -168;

0. 
   НотонД. М. Банковские учреждение в развивающихся странах. Пер. с англ.В 2-х т. -Вашингтон, Д.С.:Всемирный банк, 1994. Т.1.-С.-118.
   

16
Hozirgi davrda bank aktivlari va passivlarini boshqarish faol rivojlanish bosqichiga kirdi, bugunki kunga kelib aktivlar va passivlarni boshqarish nafaqat banklarda, balki yirik kompaniya va firmalarda ham keng qo’llanilmoqda.

O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasida tijorat banklari aktivlari va passivlarini boshqarishni takomillashtirish bo’yicha belgilangan vazifalar va chora-tadbirlar: