Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ 8-klass No`kis -2013

Sorawlar ha`m tapsɩrmalar: 
1 
Qaraqalpaqlardɩn` xalɩq bolɩp qa`liplesiwindegi tariyxɩy watani qay jerde ekenligin aytɩp 
berin`? 
2 
Qaraqalpaqlardɩn` xalɩq retinde qa`liplesiwin izertlegen alɩmlardan kimlerdi bilesiz? 
3 
Qaraqalpaqlardɩn` qa`liplesiwinde uytqɩ rolin atqarg‗an urɩw ha`m qa`wimler birikpelerin 
ko`rsetin`? 
4 
Qaraqalpalardɩn` urɩwlɩq kestesin du`zip shɩqqan alɩm kim? 
5 
Pesheneg ha`m Oguz qa`wimlerinin` bas kiyimleri qanday formada bolg‗an? 
6 
Qaraqalpaqlar qashan ha`m ne sebep Aral boylarɩnan basqa jaqlarg‗a ko`shken? 
7 
Volga boylarɩna qaraqalpaqlardɩn` bir bo`limi qashan ko`ship barg‗an? 
8 
Sɩrda`rya boylarɩna qaraqalpaqlar qashan ha`m qay jerlerden ko`ship barg‗an? 
9 
Xorezmnin arqa bo`liminde qaraqalpaqlar qaysɩ xalɩq penen birge jasag‗an`? 
10 XV a`sirdegi qaraqalpaqlardɩn` kanday da`stanlarɩn bilesiz? 
11 Qaraqalpaqlardɩn` XIV a`sirde qanday muzɩkalɩq a`sbaplarɩ bolg‗an? 
12 Qaraqalpaqlardɩn` XVI a`sirdegi turaq jaylarɩ, kiyimleri haqqɩnda ne bilesiz? 
§2. XVII-XVIII A`SIRLERDE XIYWA XANLƖG‘Ɩ. XVII A`SIRDEGI 
QARAQALPAQLAR.
Xorezm ma`mlekti Elbars xan basshɩlɩg‗ɩnda g‗a`rezsizlikke eriskennen son` ko`p uzamay 
oraylɩq ha`kimiyat a`zziley baslaydi. Sebebi, ma`mleket bir neshe feodallɩq iyeliklerge bo`linip 
bul iyeliklerde xannɩn` jaqɩn adamlarɩ u`stemlik etken. Olar xang‗a bag‗ɩnbay xanlɩq ha`kimiyattɩ 
iyelew ushɩn gu`resler ju`rgizgen. Bunday o`z-ara urɩslar Elbars xan o`lgen son` (1538 jɩlɩ) 
ku`sheyip ketedi. 
Xanlɩqtɩn` a`zzilegenin sezgen Maverennaxrda u`stemlilik etiwshi SHeybaniylar 
dinastiyasi wa`killeri Xorezmdi basɩp alɩp, o`z ma`mleketine qosɩp alɩwg‗a ha`reket etken. 
Ubaydulla xan 1537-jɩlɩ Xorezmdi jawlap aladɩ. Biraq kelesi jɩlɩ Xorezm qaytadan SHeybaniylar 
u`stemliginen qutɩlɩp, o`z g‗a`rezsizligin qaytarɩp aladɩ. Ma`mleketti Ubaydulla u`stemliginen 
azat etken xan Din Muxammed ma`mlekettegi feodallɩq bo`lshekleniwshilikti saplastɩra almaydɩ. 
Xorezmdi SHeybaniylar ma`mleketine biriktiriwdi Abdulla xan iske asɩradɩ. 0l 1593-jɩlɩ 
Xorezmdi qolg‗a kirgizip, o`z ma`mleketi quramɩnda uslap turg‗an. 1598-jɩlɩ Buxara xanɩ 

---

Abdulla xan o`lgen son`, Xorezm Buxara xanlɩg‗ɩnɩn` u`stemliginen qutɩladɩ. Xorezm 
basqarɩwshɩsɩ Xajimxan ha`kimiyat basɩna qaytadan kelip, Xorezmde o`zinin` u`stemligin 
ornatadɩ. XVII a`sirdin` I-shereginde bul jerde xan a`wladlarɩ arasɩnda xanlɩq ha`kimiyat ushɩn 
o`z- ara urɩslar ku`sheyip ketedi. 
Xiywa xanɩ Arab Muxammedtin` waqtɩnda onɩn` balalarɩ Xabash ha`m Elbarɩs sultanlar 
o`zinin` a`kesine qarsɩ urɩsɩp, xanlɩq ha`kimiyatɩn tartɩp aladɩ. Biraq ko`p uzamay olar o`zinin` 
tuwɩsqanɩ Asfandiyar ta`repinen taxttan tu`siriledi. Asfandiyar taxttɩ iyelerde tu`rkmenlerdin` 
a`skeriy ku`shinen paydalang‗an. Ol xanlɩq ha`kimiyattɩ qolg‗a alɩp bolg‗an son` xanlɩqtɩ 
basqarɩwda tu`rkmen sa`rdarlarɩna su`yenip olarg‗a ko`p jen`illikler beredi. Xanlɩqta 
ha`kimiyatta tu`rkmen feodallarɩ u`lken ku`shke aylanadɩ. Na`tiyjede tu`rkmen feodallarɩna 
qarsɩ, o`zbek feodallarɩnɩn` g‗a`zebi ku`sheyedi. Olar ma`mlekettegi ha`kimiyatqa iyelik etiw 
ushɩn o`zbek feodallarɩnan a`sker toplap Asfandiyarg‗a qarsɩ urɩsqa shɩg‗adɩ. Asfandiyar xannin` 
inisi Abulg‗azɩ xan bul o`zbek feodallarɩnɩn` ekonomikalɩq ha`m siyasiy talaplarɩnan o`zinin` 
maqseti ushɩn paydalanɩp olardɩn` a`skeriy ku`shi menen Asfandiyar xannan xanlɩq ha`kimiyattɩ 
tartɩp almaqshɩ boladɩ. Biraq ol o`z maqsetine jete almaydi. Bul urɩslarda Asfandiyar a`skerleri 
jen`ip shɩg‗ɩp, Abulg‗azɩ ta`reptarlarɩ qɩyratɩladɩ ha`m olar ha`r jaqqa Araldɩ taslap ketiwge 
ma`jbu`r boladɩ. 
1643-jɩlɩ Asfandiyar xan o`lgennen keyin tu`rkmen feodallarɩ Xiywa taxtɩna o`z adamɩn 
jiberiwin o`tinip Buxara xanɩ Nadir Mu xammedke adam jiberedi. 
Usɩ waqɩtta Arallɩlar Abulg‗azɩnɩ Aralg‗a xan etip ko`teredi. Abulg‗azɩ Arallɩ o`zbeklerdin` 
a`skeriy ku`shi menen tu`rkmenlerdi qɩyratɩp, Xiywa taxɩn iyeleydi. 
XVI a`sirdin` aqɩrɩnda A`miwda`ryanɩn` an`g‗arɩ shɩg‗ɩs ta`repke o`zinin` eski an`g‗arɩna 
qaray o`zgeriwi menen ha`zirgi Qaraqalpaqstannɩn` arqa aymag‗ɩnda xalɩqtɩn` jasalma qolaylɩ 
jag‗dayɩ payda bolɩp, bul aymaqtɩn` ta`biyatɩ diyqanshɩlɩq ushɩn qolaylɩ qa`lipke keledi. Sol 
sebepli bul aymaqlarg‗a qaraqalpaqlar ha`m ko`shpeli o`zbekler kelip ornalasa baslaydɩ. 
XVII a`sirdin` ortalarɩna kelip A`miwda`ryanɩn` ayaq beti, Aral a`tirapɩnda toplanɩp qag‗an 
xalɩqtɩn` sanɩ ko`beyip u`lken siyasiy ku`shke aylandɩ. Olar o`zlerin Arallɩlar dep atag‗an. Arallɩ 
o`zbekler o`zlerinin` urɩwlɩq du`zilisi boyɩnsha qaraqalpaqlardɩn` urɩwlɩq du`zilisine sa`ykes 
keliwshi qɩpshaq, man`g‗ɩt, keneges, qon`ɩrat sɩyaqlɩ iri urɩwlardan turg‗an. Arallɩlar dep 
atalɩwɩnɩn` ma`nisi olar Aral ten`izi ta`repte Xorezmnin` arqa aymag‗ɩnda jasag‗an. Sol da`wirde 
bul aymaq Aral ten`izinin` atɩ menen Aral wa`layatɩ dep atalg‗an. Bul arallɩlar XVII a`sirdin` 
ortalarɩnan baslap Xorezm ma`mleketinin` siyasiy islerinde belgili orɩn tutqan. 
Abulg‗azɩ usɩ Arallɩlardɩn` a`skeriy ku`shi menen 1645-jɩlɩ Xiywa qalasɩn iyeleydi. 
Tu`rkmen feodallarɩ 
ha`kimiyattan shetletiledi ha`m 
Xorezm aymag‗ɩnan ha`zirgi 
Tu`rkmenstannɩn` tu`slik rayonlarɩna shekem qɩsɩp shɩg‗arɩladɩ. Ha`kimiyat qaytadan o`zbek 

---

feodallarɩ qolɩna o`tip, xan a`tirapɩndag‗ɩ xɩzmetkerler o`zbek feodallarɩnan saylang‗an. 
Abulg‗azɩ (1645—1663 jj) ha`m onɩn` balasɩ Anusha xan (1663 -1686 jj) da`wirinde 
Xiywa xanlɩg‗ɩ ku`shli xanlɩqqa aylanɩp, a`tirapɩndag‗ɩ qon`sɩlarɩ bolg‗an Buxara ha`m Irang‗a, 
tu`rkmenlerge qorqɩnɩsh tuwdɩrɩp turg‗an. Biraq Anusha xannɩn` taxtan tu`siriliwi menen Xiywa 
xanlɩg‗nɩn` qu`diretliligi jog‗aladɩ. 
Anusha xannɩn` taxttan tu`siriliwi Buxara xanlɩg‗ɩ ta`repinen sho`lkemlestirilgen. Bul 
xang‗a qarsɩ jasɩrɩn til biriktiriw arqalɩ xang‗a narazɩ bolg‗an adamlar ta`repinen iske asɩrɩladɩ. 
Onɩn` ornɩna balasɩ Erenk taxtqa iyelik etedi Biraq ko`p uzamay Erenk xan da o`ltirilip, ornɩna 
basqarɩwshɩlar Buxara xanɩ ta`repinen belgilengen. Usɩlayɩnsha XVII aqɩrɩna kelip, Xiywa 
xanlɩg‗ɩ siyasiy jaqtan g‗a`rezli ma`mleketke aylanadɩ. Buxara ha`m Subxanqulɩ xan 1688-jɩlɩ 
SHaxniyazdɩ Xiywag‗a basqarɩwshɩ etip jiberedi, biraq ol xan atag‗ɩn alɩp bolg‗an son` 
Buxarag‗a bag‗ɩnbay, Xiywa xanlig‗ɩn g‗a`rezsiz ma`mleketke aylandɩradɩ. Biraq bul waqɩttag‗ɩ 
hu`kim su`rip turg‗an ma`mlekettegi feodallɩq o`z-ara urɩslar SHaxniyaz ha`m onnan keyingi 
basqarɩwshɩlar Arab Muxammed xan (1702-1714), SHerg‗azɩxan (1715- 1728) da`wirlerinde 
ma`mlekettin` siyasiy ha`m ekonomikalɩq ku`shlerin a`zziletedi. 
XVII a`sirdin` aqɩrɩnda Xiywa xanlɩg‗ɩ tek g‗ana siyasiy jaqtan ku`sheyip qoymastan 
xaliqtag‗ɩ xojalɩq turmɩsɩnda da bir qansha rawajlanɩwlar seziledi. 
Bul da`wirde Xorezmde Xazarasp, Xiywa, U`rgenish, Qɩyat, Gu`rlen, Vezir, Gazabad 
ha`m basqa da qalalar bolg‗an, bul qalalar qorg‗an tipinde bolɩp, qala diywalɩ sɩrtɩnda orlar 
qazɩlɩp, sol orlarg‗a suw jiberip qoyatug‗ɩn bolg‗an. Usɩ da`wirde ha`zirgi U`rgenish qalasɩ 
salɩng‗an. Burɩng‗ɩ U`rgenish qalasɩ go`ne U`rgenish dep atalɩp, ol jerde suw bolmag‗anlɩg‗ɩ 
sebepli qala xalqɩ taza U`rgenishke ko`shirilgen. 
Burɩng‗ɩ bar kanallardɩ tazalaw menen birlikte diyqanshɩlɩqtɩ rawajlandɩrɩw ushɩn tazadan 
kanallar qazɩlg‗an, bulardan Man`g‗ɩt arna, Gazabad, SHaxabad ha`m YArmish kanallarɩ 
qazɩlg‗an. 
Bunday qurɩlɩslardɩ ju`rgiziwde Abulg‗azɩ xannɩn` miynetleri u`lken. Abulg‗azɩ usɩlar 
menen qatar ma`mleketlik basqarɩwda reformalar ju`rgizgen. Ol o`z zamanɩndag‗ɩ en` sawatlɩ 
adamlardan bolɩp, xalɩqlar tariyxɩn jaqsɩ bilgen ha`m u`yrengen. Ol o`mirinin` aqɩrɩna taman 
Xorezm tariyxɩn jazɩwg‗a tiykar salɩp, tariyxshɩlar ushɩn bahalɩ mag‗lɩwmatlar beriwshi 
«SHajarai tu`rk» ha`m «SHajrai tarokama» kitaplarɩn jazɩp qaldɩrg‗an. Bul miynetlerde Arallɩlar 
ha`m qaraqalpaqlar haqqɩnda da mag‗lɩwmatlar ushɩrasadɩ. 
1714 -jɩlɩ Arallɩlar Xiywa xanɩ YAdgar xang‗a bag‗ɩnɩwdan bas tartɩp, qaraqalpaqlar xanɩ 
Eshmuxammedti Aral xanlɩg‗ɩn basqarɩwg‗a shaqɩradɩ. Biraq onɩn` xanlɩq etiwi uzaq dawam 
etpeydi. 1715-jɩlɩ Xiywa taxtɩna SHerg‗azɩ xan otɩrg‗an son`, Eshmuxammed Araldan ketiwge 
ma`jbu`r boladɩ. Arallɩlar SHerg‗azɩxan xanlig‗ɩn moyɩnlawg‗a ma`jbu`r boladɩ. 1723-jɩlɩ 

---

Arallɩlar SHerg‗azɩ xang‗a qarsɩ ko`teriliske shɩg‗adɩ. Ko`teriliske SHax Temir basshɩlɩq etedi. 
Urɩslar barɩsɩnda SHerg‗azɩ xan o`ltiriledi. Onɩn` ornɩna Elbars xan boladɩ. SHax Temur Xiywa 
taxtɩn iyeley almaydɩ. Arallɩlar jen`ilip Elbars xannɩn` hu`kimdarlig‗ɩn moyɩnlaydɩ. 
Elbars xan ishki urɩslardɩ saplastɩrɩp bolg‗an son` sirtqɩ atlanɩslarg‗a o`tedi. Ol Xorasang‗a 
bir neshe ma`rte atlanɩslar jasag‗an. Bul da`wirde Iran shaxɩ Nadir (1736-1747) Hindistan ha`m 
Xorasandɩ qolg‗a kirgizedi. Ol jawlap alɩwshɩ ku`shli armiyag‗a iye edi. Ol siyasiy jaqtan ju`da` 
a`zzilenip qalg‗an Buxara xanlɩg‗ɩn ha`m qaytadan bekkemlene baslag‗an Xiywa xanlɩg‗ɩn basɩp 
alɩwdɩ maqset etedi. 1740-jɩlɩ Buxara xanlɩg‗ɩ Nadir shaxqa bag‗ɩng‗annan son`, Nadir shax
a`skerleri Xiywag‗a qaray atlanadɩ. Elbars o`z a`skerleri menen Nadir shax a`skerleri aldɩnan 
shɩg‗ɩp Hanqa qalasɩna keledi. Usɩ jerde Nadir shax a`skerleri Hanqa qalasɩn qamal jasap, qolg‗a 
kirgizedi. Elbars xan Nadir shaxtɩn` buyrɩg‗ɩ boyɩnsha o`ltiriledi. Bunnan son` Xiywa 
aqsu`yekleri qazaqtɩn` kishi Ju`zi xanɩ Abɩlxayɩrdɩ Xiywa taxtɩna mira`t etedi. 0l Xiywada 5-6 
ku`n g‗ana xan bolɩp son` o`zin Nadir shaxqa tapsɩrmaqshɩ bolɩp tayarlanɩp atɩrg‗anda Xiywa 
aqsu`yeklerinin` til biriktiriwshiligin sezip qalɩp, xanlɩqtɩ taslap ketip qaladɩ. 
Nadir shax to`rt ku`nlik qamaldan son` Xiywanɩ iyeleydi ha`m Xiywa xanlɩg‗ɩ Irang‗a 
bag‗ɩnɩshlɩ ma`mleketke aylanadɩ. Biraq is ju`zinde Xiywa xanlɩg‗ɩ tolɩg‗ɩ menen Nadir shaxqa 
bag‗ɩnbag‗an. Xiywanɩn` arqa bo`liminde 1741-jɩlɩ Nuralɩ xan basshɩlɩg‗ɩnda iranlɩlarg‗a qarsɩ 
ko`terilis baslanɩp, ko`terilisshiler Xiywanɩ iyeleydi. Bul ko`terilis bastɩrɩlg‗an son` iranlɩlar 
Xiywag‗a Elbars xannɩn` balasɩ Abu Muxammedti tayɩnlaydɩ. Nadir shax Xiywa xanlɩg‗ɩnda o`z 
ta`rtibin tolɩq engize almaydi. XVIII a`sirdin` 40- jɩllarɩnda Xiywada bir neshe xanlar almasadɩ. 
Da`slep Xiywa xanlarɩ «Quwɩrshaq» xanlarg‗a aylanadɩ. Iran shaxlarɩ 8-9 jɩl dawamɩnda 
Man`g‗ɩt urɩwlarɩn qollap-quwatlap otɩrg‗an. 60-jɩllarda Qɩyat, Qon`ɩrat, No`kis, Uyg‗ɩr ha`m 
t.b.urɩw ag‗zalarɩ iranlɩlarg‗a