TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
ILMIY AXBOROTLARI 2020/6
Bunda dastlab mavzuga oid nazariy maʼlumotlar esga olinadi.
Keyin talabalar qurilmaning
tuzilishi va ishlash prinsipi to‘g‘risidagi maʼlumotlarga ega bo‘ladilar.
Proyeksion fonar PF-115 ichida oddiy yorituvchi lampa joylashtirilgan va proyeksion
fonardan chiqqan to‘lqin frontini yassi ko‘rinishga keltirish uchun linza qo‘yilgan. Linzadan o‘tgan
parallel to‘lqinlar tirqishdan o‘tib, maʼlum masofada joylashgan difraksion panjaraga tushadi.
Panjaradan difraksiyalangan to‘lqinlar ekranga tushadi. Ekran masshtablangan. Ekranda hosil
bo‘lgan 3-tartibgacha difraksion manzarani ko‘rish mumkin. Ular markaziy oq to‘lqinga nisbatan
o‘ng va chap tomonlarda simmetrik joylashgan bo‘ladi. Difraksiya
burchagini topish uchun
difraksion panjaradan ekrangacha bo‘lgan masofa va ekranda oq to‘lqin markaziga nisbatan
rangli spektrlarning markazigacha masofani o‘lchash kerak. 1-rasmda keltirilgan chizmadan
ko‘rinadiki,
(1)
Agarda x < у kichik bo‘lsa, (1) ifodani taxminan
deb yozish mumkin. Natijada (1)
ifodani
quyidagicha
yozamiz:
m=
1,
2,
3
teng:
;
; 1-rasm
Topshiriqlarni bajarish tartibi
1. Difraksion panjarani tik holda tirqishli ekran ro‘parasiga joylashtirish kerak.
2. Lampani elektr manbayiga ulab, ekranda ravshan difraksion manzaralar hosil bo‘lganga qadar
moslanadi va fokuslanadi. Ekranda oq to‘lqinga nisbatan simmetrik, ravshan difraksion manzara
kuzatiladi.
3. Panjaradan ekrangacha bo‘lgan masofa va tirqishili ekran markazidan o‘ng tomondagi rangli
spektrlar markazlarigacha bo‘lgan masofa chizg‘ich yordamida 6-8 marta o‘lchanadi.
4. 3-banddagi hisoblash amallari tirqishli ekranning chap tomonga nisbatan ham bajariladi.
5. O‘lchangan kattaliklarning o‘rtacha qiymatlari, nisbiy va o‘rtacha
kvadratik xatoliklari
aniqlanadi. 6. Qizil to‘lqin uzunligi son qiymatini jadvaldan olib, birinchi tartib uchun
ifodadan panjara doimiysi topiladi. Topilgan son panjara doimiysi bilan taqqoslanadi.
7. Aniqlangan panjara doimiysi yordamida har xil tartibdagi to‘lqin uzunliklari aniqlanadi.
ifoda 1-tartibli uchun
yuqori tartibli uchun
y
x
tg
y
x
sin
y
x
sin
m
y
x
d
к
y
x
d
i
i
i
y
x
d
1
1
1
ji
ji
ji
y
x
d
66
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
ILMIY AXBOROTLARI 2020/6
8.
va
ifodalar yordamida berilgan difraksion panjaraning burchak
dispersiyasi hisoblanadi.
9. Tajribada difraksion panjaraning ajrata olish qobiliyatini hisoblash ancha murakkab. Shu
sababli laboratoriya ishida aniqlangan panjara doimiysi va kuzatilgan tartiblar sonini bilgan holda
chizg‘ich yordamida panjara uzunligini o‘lchab ajrata olish qobiliyatini R =
mN ifoda yordamida
hisoblanadi.
x – o‘lchangan
x̅
ning o‘rtacha qiymati, у - o‘lchangan
y̅
ning o‘rtacha qiymati {3}.
Bu topshiriqni bajarish barcha talabalar uchun murakkabligi sababli topshiriqning 6-, 8-,
9-bandlarini faqat izlanuvchan va iqtidorli talabalar bajarishlari maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Bu laboratoriya ishi tabaqalashtirilgan holda ikki usulda bajariladi.
1-usulda berilgan difraksion panjara doimiysi bilan nomaʼlum yorug‘likning to‘lqin
uzunligi aniqlanadi va jadval bilan to‘lqin uzunliklar taqqoslanadi.
2-usulda yuqorida berilgan tartib bilan topshiriqlar bajariladi va to‘lqin uzunliklar
taqqoslanib xulosa qilinadi.
Olingan natijalar va xatoliklar hisoblanib, bajarilgan laboratoriya
ishi yuzasidan hisobot
tayyorlanib topshiriladi.
Demak, yuqoridagi fikrlardan shunday xulosa qilish mumkinki, bunday tabaqalashtirib
tashkil etilgan laboratoriya mashg‘ulotlarida talabalarning fanga bo‘lgan
qiziqishi ortadi, ular
ijodiy izlanadi, fizik jarayonlarni mustaqil mushohada qila oladi. Talabalar o‘zlarining kasbiy va
ixtisoslik fanlaridan o‘zlashtirgan bilimlarini qo‘llash natijasida ularning ko‘nikma
va malakalari
rivojlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: