Transplantologiya

Klonlashtirish
Klonlashtirish (ingl. cloning, qad. yunon. kZo'jv - shoxcha, novda,
bachki) - bu qandaydir ob'ektni aniq o‘xshash qilib qayta ishlab
chiqarishdir. Klonlashtirish natijasida klon deb nomlanuvchi ob'ektlar
xosil bo‘ladi. Biologiyada klonlashtirish atamasi tabiiy yo‘l bilan yuzaga
kelish yoki bir qancha genetik jihatdan o‘xshash organizmlami (klonlar)
jinssiz ko‘paytirish (qayta ishlab chiqarish) yo‘li bilan olish ma'nosini
anglatadi. Agarda, onaning genetik ma'lumotlari hyech qanday
o‘zgarishlarsiz qizlariga o‘tgan bo‘lsa, unda ushbu individni to‘Iiq
takrorlaydigan organizmlami qayta ishlab chiqarish mumkin bo‘ladi.
Biroq, jinsiy ko‘payish ikkita hujayraning (gametalaming) birlashishi
hisobiga yangi hujayra (zigota) paydo bo‘lishini ko‘zda tutadi. Gameta
(tuxum hujayra) tarkibida xromosomalaming gaploid to‘plami bo‘lganligi
sababli, u yangi organizm darajasigacha rivojlana olmaydi. Buning uchun
urug‘lantirish kerak bo‘ladi. Urug‘lantirish paytida yangi genom paydo
bo‘ladi, ya'ni jinsiy ko‘payishda onani avlodda to‘liq takrorlab bo‘lmaydi.
Shu bilan bir vaqtda, tabiatda insonni klonlashtirish hollari mavjud - bu
tuxumdosh (monozigotali) egizaklardir. Rivojlanishining ilk bosqichida
zigota bo‘linganda ularning genomi o‘sha-o‘sha, bir xil bo‘ladi - ya'ni
tuxumdosh egizaklaming o‘zi haqiqiy klonlardir. Ular dizigotali
egizaklardan farqli o‘laroq, bir jinsli bo‘ladi - ikkalasi ham o‘g‘il yoki qiz
bola bo‘ladi va hamishajuda ham bir birlariga o‘xshash bo‘ladi (3.1-rasm).
38
Монозиготали (ухшаш)
генотип ва
Ьир хил генотип, деярли бир хил
фенотип, урганиш учун кизикарли
Дизиготали (фарк киладиган)
3.1- rasm. Mono- (chap) va dizigotali (o‘ng) egizaklar
Ma'lumki, sut emizuvchilarning, shu jumladan insonning ham
embrioni rivojlanishining ilk bosqichlarida (8 blastomer bosqichigacha)
(3.2-rasm), salbiy oqibatlarsiz alohida blastomerlarga bo‘linishi mumkin.
Ulardan ma'lum sharoitlarda monozigotali (tuxumdosh) egizaklarga
o‘xshab, o‘zining genotipi bo‘yicha o‘xshash zotlar vujudga kelishi
mumkin, ya'ni bitta 8 hujayrali embriondan mutlaqo bir biriga o‘xshash 8
o‘g‘il bola yoki qiz bola tug‘ilishi mumkin.
Hayvonlarga qaraganda, o‘simliklarda klonlashtirish keng tarqalgan
(vegetativ ko‘payish). Bu o‘simliklar hujayrasi hayvonlamikiga qaraganda
totipotent hususiyatini (yadroda mavjud bo‘lgan barcha axborotni amalga
oshirish qobiliyati) yo‘qotmasligi natijasidir.
3.2- rasm. Urug‘lantirishning 3-kunidagi inson embrioni
(8 ta blastomerni hosil bo‘lishi)
39
Umurtqalilami klonlashtirish tarixi, rus embriologi professor G.
Lopashov baqalarda yadrolarni ko‘chirib o‘tkazish usulini ishlab chiqqan
vaqtdan, ya'ni XX asming 40-yillaridan boshlanadi, klonlashtirish
bo‘yicha barcha zamonaviy tajribalar shu usulga asoslangan. Bu usul
somatik hujayradan yadroni ajratib olish va uni yadrosizlashtirilgan
(enukleirlangan) tuxum hujayraga implantatsiya qilishdan iborat. 1962-
yilda Oksford universiteti zoologi ser Djon Gerdon Janubiy Afrika
baqalari bilan o‘tkazgan tajribalarida yadro donori sifatida jinsiy
hujayralaridan emas, balki voyaga yetib qolgan itbaliq ichagining butunlay
ixtisoslashgan epiteliy hujayralaridan foydalangan. Amfibiyalardan sut
emizuvchilarga o‘tish juda qiyin bo‘ldi, negaki sut emizuvchilarning
tuxum hujayralari amfibiyalamikiga (suvda va quruqlikda yashovchilar)
qaraganda ming baravar kichik. Lekin 70-yillar oxiriga kelib bu
qiyinchiliklami bartaraf etishga erishildi: 80-yillar boshiga kelib sichqon
embrionlarini klonlashtirish bo‘yicha tajribalar, oxiriga kelib esa - uy
quyonlari va katta uy hayvonlarida ijobiy natijalar ola boshlashgan
(3.3-rasm).
3.3- rasm. Klonlashtirish paytida yadrolarni ko‘chirib o‘tkazilishi
90-yillaming o‘rtalariga qadar hujayra yadrolari donorlari sifatida
katta sut emizuvchilardan foydalanish haqidagi masala amalda
qo‘yilmagan edi. Shuning uchun, 1996 yilda shotlandiyaning PPL
Therapeutics firmasida mashhur Dolli qo‘yini klonlashtirish tarixi shovshuv bo‘lgan edi. Yan Vilmut boshchiligidagi olimlar kollektivi katta
hayvonning somatik hujayralaridan foydalangan holda klon hayvon - Dolli
laqabli qo‘yni yaratishga erishganliklarini namoyish qilishdi (3.4-rasm).
40