Transplantologiya

Avliyolar Kosmas va Damian o'lik Murning oyog'ini kasal odamga ko'chirib o'tkazishadi.
Xayme Uge, 1459-1460.
Moskvadagi Transplantologiya va sun'iy organlar instituti Rossiya Federatsiyasining klinik va
eksperimental transplantatsiya sohasidagi etakchi muassasasi hisoblanadi.
Birinchi omadli buyrak ko'chirib o'tkazish 1954-yil dekabr oyida ikki bir xil egizak aka -uka
o'rtasida Jozef Murreyboshchiligidagi jarrohlar jamoasi tomonidan amalga oshirildi. Jozef
Murrey tadqiqotlarini davom ettirib, o'zaro qarindosh bo'lmagan donordan buyrak ko'chirib
o'tkazish imkoniyatiga erishdi, shu bilan birgalikda immunosupressantlarning xususiyatlari va
begona organni rad etish mexanizmi o'rganildi. Birinchi jigar transplantatsiyasi 1956-yilda
Tomas Starzl tomonidan amalga oshirilgan. O'pka transplantatsiyasi birinchi marta 1963-
yilda Missisipi universiteti kasalxonasida doktor Jeyms Xardi tomonidan amalga oshirilgan,
biroq bemor operatsiyadan bir necha kun o'tib vafot etgan. Joel Kuper 1983-yilda bir o'pkani
muvaffaqiyatli transplantatsiya qildi, 1986-yilda u ikkita o'pkani muvaffaqiyatli
transplantatsiya qildi.
To'qima injeneriyasi orqali ishlab chiqarilgan traxeya transplantatsiyasi hozirgi vaqtda og'ir
sikatrisial stenozli kasallik turidan aziyat chekadigan ko'plab bemorlar uchun yagona
umiddir[2]. 2008-yilning iyun oyida Barselonadagi klinikada professor Paolo Makchiarini
tomonidan o'zak hujayralaridan hosil qilingan inson organi birinchi transplantatsiyasi amalga
oshirildi. Bemor katta yoshli ayol bo'lib, traxeya sil bilan kasallangan. Operatsiyadan bir oy
o'tgach, transplantatsiya qilingan organning qon bilan ta'minlanishi to'liq tiklandi[3][4]. Biroq,
bemorlar o'limi ko'pligi sababidan, ilmiy ma'lumotlarning manipulyatsiyasi va bemorlarda
haqiqiy operatsiyalardan oldin zarur bo'lgan dastlabki tadqiqotlar va tajribalarning virtual
imkoniytlari yo'qligi aniqlangan tergov boshlandi.[5][6]
Donor organ bilan umr ko'rish bo'yicha rekordchi amerikalik Toni Xyuisman hisoblanadi, u
yurak transplantatsiyasi qilinganidan keyin 30 yil yashagan, shundan so'ng ham u yurak bialn
aloqador bo'lmagan saraton kasalligidan vafot etgan[7].
Rossiyaning 1992-yil 22-dekabrdagi 4180-1-sonli Qonuniga muvofiq, tirik odam ham , murda
ham donor bo'la olishi mumkin. Biroq, bu holatda ayrim organlarni (buyraklar, yurak yoki
o'pka) olib saqlash faqat donorning biologik o'limi sodir bo'lganda amalga oshirilishi mumkin
va lekin bu qonun buzilgan bir qancha holatlar mavjud. Masalan, 2003-yil 11-aprelda
Moskvadagi 20-shahar shifoxonasi shifokorlari tirik odam buyragini, bemor A.T. ga ko'chirib
o'tqazgan Reanimatologlarning sa'y-harakatlariga qaramay, bemor vafot etdi va 20-shifoxona
shifokorlariga nisbatan qotillikka urinish aybi bilan jinoiy ish qo'zg'atildi, chunki buyrakni olish
operatsiyasi uning biologik o'limini aniqlash to'g'risidagi dalolatnoma tuzilgandan keyingina
boshlanishi mumkin edi[8].
2019-yil aprel oyida Ilmiy tibbiy tadqiqot markazi (ITTM) shifokorlari Akademik V. I. Shumakov
fibrozlanuvchi mukovistsidozli toʻqqiz yoshli bolaga oʻpka va jigar transplantatsiyasi
operatsiyasini dunyoda birinchi marta muvaffaqiyatli tarzda oʻtkazdi. Ishning o'ziga xosligi
operatsiya vaqtida bolaning vazni atigi 30 kilogramm edi. Voyaga yetgan donorning organlari
bo'yi va vazni kichik bo'lgan bemorga transplantatsiya qilindi. Shu munosabat bilan, bolaga
ko'chirilgan jigarni kamaytirish shart bo'lmasada, o'pka sezilarli darajada qisqartiridi.[9]
2019-yilda Rossiyada birinchi marta Sankt-Peterburglik shifokorlar yuz transplantatsiyasi
operatsiyasini amalga oshirdi. Elektr kuyishiga uchragan harbiy xizmatchiga yuz
toʻqimalarining murakkab kompleksi, jumladan, burunning shilliq qavati bilan birga xaftaga
tushadigan, suyak asoslari va mushaklari bilan toʻliq transplantatsiya qilingan. Operatsiyaga
tayyorgarlik ikki yil davom etdi. Ushbu operatsiya dunyodagi 32-operatsiya bo'ldi.
Donor organlarning yetishmasligi zamonaviy klinik transplantatsiyaning asosiy
muammolaridan biridir. Donor organlarni olishning standart asosidagi amaliyoti miya o'limi
diagnostikasi o'tkazilishini talab qiladi, bu ko'p sonli mutaxassislarni jarayonga jalb qilishni
talab qiladigan uzoq vaqt talab etuvchi jarayon bo'lib, ba'zi hollarda bu uzoq muddatli
protsess donor organning sifat jihatdan yo'qotilishiga sabab bo'ladi, bundan tashqari
to'satdan yurak tutilishi va marhumning tanasida intravital tizimli o'zgarishlar tufayli,
donorning tanasida tromb hosil bo'lish jarayonlari, shuningdek, komplement tizimining
faollashuvi bilan birga tizimli yallig'lanish reaktsiyasi rivojlanadi. Rivojlanayotgan patologik
hodisalar majmuasi deyiladi ishemiya-reperfuziya shikastlanishi, bu " oksidlanish stressi "
ning asosini tashkil qiladi, bu muqarrar ravishda anaerob metabolizm mahsulotlari
transplantatsiyadan keyin qabul qiluvchining kislorodli qoni bilan o'zaro ta'sirlashganda
yuzaga keladi.
XXI asrning boshlarida zamonaviy immunosupressiya qiluvchi dorilar, ayniqsa siklosporin va
glyukokortikoidlar yaratilishi , shuningdek donor va qabul qiluvchi organlarning mosligini
mukammal va keng darajada tekshiruvchi usullar aniqlanganligi tufayli transplantatsiya
ko'pincha ijobiy natija beradi

1. 
   Norizolik prezumpsiyasi prinsipi - bu insonning qandaydir amallarga
   oldindan berilgan noroziligini tan olishdir, ya'ni agarda inson ko‘zlangan
   amallar sodir bo‘lishiga rozi bo‘lsa, unda u belgilangan tartibda o‘z
   roziligini ifoda qilishi lozim. Dunyoning bir qator davlatlarida a'zolarni
   keyinchalik transplantatsiya qilish uchun ulami ajratib olishga rozilik
   haqidagi hujjatni inson hayotligida rasmiylashtiradi. AQSh da o‘lgan
   taqdirda hayotligida donor bo‘lish roziligining yuridik shakli mavjud
   (“donor-karta”).
   Donor a 'zolari tanqisligi muammosining yechimi. Dunyoda donor
   a'zolarining jiddiy tanqisligi kuzatilmoqda. Xattoki AQSh va yevropada
   ko‘chirib o‘tkazish taxminan 35% muhtoj bo‘lganlarga nasib qilmaydi.
   Donor a'zolari tanqisligi muammosi turli yo‘llar bilan hal qilinadi: inson
   o‘lganidan so‘ng, rozilikni hayotligida rasmiylashtirgan holda a'zolarni
   ihtiyoriy ravishda berishga da'vat qilinmoqda, sun'iy mexanik a'zolar
   yaratilmoqda, ma'lum turdagi to‘qimalar olinib, bioelektronika va
   nanotexnologiya yutuqlari asosida sun'iy a'zolar yaratilmoqda, somatik
   o‘zakli hujayralami kulturalarda o'stirish yo‘li bilan turli a'zolar
   yaratilmoqda, hayvonlardan donor a'zolarni olish usullari ishlab
   chiqilmoqda.
   Sun'iy a'zolarni yaratish va ulardan foydalanish - donor a'zolari
   tanqisligi muammosi va ham tirik, ham o‘lik insondan a'zolarni olish bilan
   bog‘liq boshqa muammolar o‘z yechimini topa boshladi. Tibbiyot
   amaliyotida “sun'iy buyrak” apparati keng qo‘llanilmoqda,
   kardiotransplantologiya amaliyotida sun'iy yurak klapanlari qo‘llanila
   boshlandi, sun'iy yurak mukammalashtirilmoqda, sun'iy bo‘g‘imlar va ko‘z
   gavharlaridan foydalanilmoqda. Bu katta iqtisodiy sarflashlami, ilmiy
   tadqiqotlar va sinovlarni talab etuvchi, boshqa fanlar (texnik, kimyobiologik va h.k.) sohasidagi eng so‘nggi yutuqlarga bog‘Iiq yo‘ldir.
   Hozirgi vaqtda ksenotransplantatsiya donor a'zolari tanqisligi
   muammosini hal qilish yo‘llaridan biridir. Hayvondan donor sifatida
   foydalanish g‘oyasi hayvon insonga qaraganda qadrsizroq tirik
   organizmdir degan fikrga asoslangan. Hayvonlami himoya qilish, hamda
   har bir mavjudot yashashga haqli va bitta tirik mavjudotni yashashi uchun
   32
   boshqasini o‘ldirish odamgarchilikka to‘g‘ri kelmaydi deb hisoblaydigan
   transgumanizm vakillari, hamda hayvonlami himoya qilish tarafdorlari
   bunga qarshi chiqishmoqda. Shu bilan bir vaqtda, inson ozuqa, kiyim va
   hokazolarga bo‘lgan o‘z ehtiyojini qondirish uchun ming yillar davomida
   hayvonlami o‘ldirib kelmoqda.
   Eng katta muammolar inson organizmiga turli-xil infeksiyalar,
   viruslarni o‘tishi, hamda hayvon a'zolari va to‘qimalarini inson
   organizmiga mosligi bilan bog‘liq bo‘lgan ilmiy-tibbiyot muammolarni hal
   etish sohasida paydo bo‘lmoqda. Oxirgi yillarda ksenotransplantatsiya
   uchun donor sifatida xromosomalar to‘plami, ichki a'zolaming tuzilishi
   bilan insonga yaqinroq bo‘lgan, tez va faol ko‘payib borayotgan,
   allaqachon uy hayvoni hisoblanadigan cho‘chqalar birinchi darajaga chiqib
   olishgan. Gen injeneriyasi sohasidagi muvaffaqiyatlar, o‘z genomida inson
   geniga ega bo‘lgan turli xildagi transgen cho‘chqalami olishga imkon
   berdi, bu cho‘chqadan insonga ko‘chirib o‘tqazilgan a'zolami
   immunologik qabul qilmaslik ehtimolini pasaytirishi kerak.
   - Shahs tomonidan hayvon a'zosini o‘ziniki deb qabul qilinishi, xatto
   boshqa qaysidir hayvonning a'zosini ko‘chirib o‘tkazilganidan keyin ham
   o‘z organizmini yaxlit, asl insoniy a'zo o‘mida ko‘rishni anglab yetishi
   katta etik-ruhiy muammodir.
   A'zo va to‘qimalami terapevtik klonlashtirish - genetik
   texnologiyalardan foydalanishga asoslangan holda donor a'zolarini yaratish
   imkoniyatidir. Insonning o‘zak hujayralarini o‘rganish tibbiyot oldida
   somatik o‘zak hujayralari kulturasi yordamida donor a'zolar va
   to‘qimalarini olish istiqbollarini ochib berdi. Hozirgi vaqtda sun'iy
   sharoitlarda tog‘ay, mushak va boshqa to‘qimalami olish bo‘yicha
   tajribalar o‘tkazilmoqda.
   Etika nuqtai nazaridan bu yo‘l juda yoqimli, negaki qaysidir
   organizmga undan a'zolami olish maqsadida uni yorib kirishni talab
   qilmaydi. Faqatgina a'zo va to‘qimalami o‘zini olish emas, balki, ulaming
   immunologik jihatdan mosligi muammolarini hal etish imkoniyatlari
   ochilmoqda, negaki insonni o‘zining somatik hujayralari boshlang‘ich
   materialdir. Shu sababli olimlar inson organizmining donor a'zo va
   33
   to‘qimalarini bunday yo‘l bilan olishning katta istiqboli borligini
   ko‘rishmoqda. Shu tariqa, insonning o‘zi ham donor, ham retsipientga
   aylanadi, bu transplantatsiya qilishning ko‘pgina etik-huquqiy
   muammolarini yechadi. Bu tajribalar va ilmiy tadqiqotlar yo‘li bo‘lib, ba'zi
   umidvor qiladigan natijalarga olib kelsa-da, biroq sog‘liqni saqlash
   amaliyotiga joriy qilishdan xali ancha yiroq. Bu kelajak texnologiyalaridir,
   negaki, xozirgi vaqtda muammo hisoblanadigan, hamda ilmiy tadqiqotlar
   va ishlab chiqarishlar bosqichida bo‘lgan, insonlarga zarur bo‘lgan
   to‘qimalami o‘zak hujayralari kulturasi texnologiyalaridan foydalanishga
   asoslangan.
   Donor a'zolarini taqsimlash muammosi butun dunyoda aktual bo‘lib,
   donor a'zolari tanqisligi muammosi sifatida mavjuddir. Donor a'zolarini
   taqsimlash adolat prinsipiga muvofiq “kutish varaqalari” amaliyotiga
   asoslangan transplantologik dasturga retsipientlarni kiritish yo‘li bilan hal
   qilinmoqda. “Kutish varaqalari” patsient sog‘lig‘ining hususiyatlarini
   ko‘rsatib o‘tgan holda, u yoki bu a'zoni ko‘chirib o‘tkazish zarur bo‘lgan
   - patsientlar ro‘yhatini o‘zida ifodalaydi. Muammo shundan iboratki, xatto
   juda og‘ir holdagi patsient ham shu ro‘yhatda birinchi o‘rinda turgan
   bo‘lsa ham, uning uchun qutqaradigan operatsiyaga yetisha olmaydi. Bu
   immunologik jihatdan mos bo‘lmaganligi sababli mavjud donor a'zolari
   hajmidan ushbu patsientga to‘g‘ri keladigan a'zoni tanlab olish juda
   mushkul. Bu muammo ma'lum darajada immunosupressor terapiya
   usullarini takomillashtirish yo‘li bilan hal qilinadi, lekin hali hamon
   dolzarb bo‘lib qolmoqda.
   Transplantologiyani kommersializatsiyalash bilan bog'liq etik
   muatnmolar inson a'zolari mahsulotga, donor a'zolarining umumiy
   tanqisligi sharoitlarida esa - tanqis va juda qimmat mahsulotga
   aylanayotganligi bilan bog‘liq.
   Ko‘pgina davlatlarda a'zolar oldi-sottisi qonunchilikda man qilingan.
   Biroq, hammaga ma'lumki, “talab taklifni keltirib chiqaradi” iqtisodiy
   qonuniga muvofiq donor a'zolari va to‘qimalari “qora” bozori mavjud. Bu
   holda turli-xil sabablarga (asosan moddiy) ko‘ra o‘z a'zolaridan birini
   sotishga qaror qilgan tirik odamlar sotuvchi-donor bo‘lib chiqadi. Asosan
   34
   inson organizmining qo‘shaloq a'zolaridan biri sotiladi, ular orasida eng
   mashhuri buyrak hisoblanadi. Kommersializatsiyalash
   transplantologiyaning yuqori gumanizm g‘oyasiga zid bo‘lib chiqadi:
   o‘lim hayotni uzaytirishga hizmat qiladi.
   Bu muammolami hal etishda zarar yetkazmagan holda habar berilgan
   ihtiyoriy rozilik va ijtimoiy adolatning etik prinsiplariga rioya qilish
   alohida ahamiyatga ega bo‘ladi. Bu prinsiplar inson a'zolari va
   to‘qimalarini transplantatsiya qilish sohasidagi tibbiyot ishchilarining
   foaliyatini tartibga soluvchi barcha halqaro va milliy etik-huquqiy hujjatlar
   asosida yotadi.
   A'zo va to'qimalarni transplantatsiya qilish muammosining etikhuquqiy nuqtai nazari Bir qator halqaro hujjatlarda transplantologiya
   sohasidagi tibbiyot ishchilarining asosiy etik prinsiplari va faoliyat
   normalari aks ettirilgan. Butunjahon tibbiyot uyushmasi 1987-yilda Inson
   a'zolarini transplantatsiya qilish haqida deklaratsiyani qabul qilgan. Unda
   zamonaviy mezonlarga muvofiq inson o‘lganligini tasdiqlash shartlari
   belgilab olingan va inson a'zolari va to‘qimalarini transplantatsiya qilish
   paytida amal qilinishi kerak bo'lgan etik prinsiplar belgilab qo‘yilgan. Har
   qanday vaziyatda ham shifokor inson sog‘lig‘i haqida qayg'urishi bosh
   prinsip hisoblanadi.
   Dunyoning qariyb 40 ta davlatlarida milliy transplantatsion dasturlami
   tartibga soluvchi Konstitutsiyadagi bo‘limlar yoki maxsus qonunlar qabul
   qilingan. Barcha milliy qonunlar shahs huquqlari, uning erkinligi va
   himoyasi sohasidagi halqaro normalami hisobga va tan olishga asoslanadi.
   Avstriya, Belgiya, Ispaniya, Vengriya, Chexiya kabi bir qator G‘arbiy
   yevropa mamlakatlarida ham huquqiy normalar rizolik prezumpsiyasi
   prinsipiga moslangan.
   AQSh, Germaniya, Kanada, Fransiya va Italiyada norizolik
   prezumpsiyasi prinsipi (“so‘rab olingan rozilik”) qonuniy amal qiladi,
   unga muvofiq inson a'zolari va to'qimalaridan foydalanishga uning yuridik
   rasmiylashtirilgan roziligisiz yo‘l qo‘yilmaydi.
   Buyraklar transplantatsiyasi
   Buyrak transplantatsiyasida buyrak funktsiyasining qayta tiklanmas darajada shikastlangan
   bemorlarning taxminan 75% qisqa muddatli ijobiy natijaga erishadi.[10].
   Diniy nuqtai nazarda transplantologiya muammolari. Rus Pravoslav
   Cherkovi “Ijtimoiy konsepsiya asoslari” da: «...tibbiyotning ushbu
   35
   sohasining rivojlanishi (transplantologiya) zarur bo‘lgan a'zolarga
   ehtiyojni oshirgan holda ma'lum ahloqiy muammolarni keltirib
   chiqarmoqda va jamiyat uchun havf tug‘dirishi mumkin. Cherkov, inson
   a'zolarini oldi-sotti ob'ektlari sifatida ko‘rilishi mumkin emas deb
   hisoblaydi. Tirik donordan a'zolarni ko‘chirib o‘tqazish boshqa insonning
   hayotini saqlab qolish uchun faqatgina ihtiyoriy ravishda o‘zini qurbon
   qilishga asoslanishi kerak. Bu holda eksplantatsiya qilishga (a'zoni
   chiqarish) rozi bo‘lish mehr va rahm-shafqat ko‘rsatganlik bo‘ladi. Biroq
   potensial donor uning sog‘lig‘i uchun a'zoni eksplantatsiya qilishning
   kutilishi mumkin bo'lgan oqibatlari haqida to‘lig‘icha xabardor bo‘lishi
   kerak. Donor hayotiga bevosita havf tug‘diradigan eksplantatsiya ahloqan
   nojoizdir. Boshqa insonning hayotini uzaytirish maqsadida, shu jumladan,
   hayotini saqlab turuvchi muolajalami rad etgan holda bitta inson hayotini
   qisqartirish noma'quldir. A'zo va to‘qimalami vafotidan keyingi donorlik
   narigi dunyo bo‘ylab yoyiladigan mehmi ko‘rsatish bo‘lishi mumkin. Bu
   turdagi tortiq qilish va vasiyat inson majburiyati deb hisoblanishi mumkin
   emas. Bir qator mamlakatlar qonunchiligida mahkamlab qo‘yilgan inson
   a'zo va to‘qimalarini tanadan ajratib olishga potensial donoming rozilik
   prezumpsiyasini, Cherkov, inson erkinligini yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan
   buzilishi deb hisoblaydi» deb yozib qo‘ygan.
   Ko‘pgina g‘arbiy xristian ilohiyot mutaxasisslari transplantatsiya
   qilish tarafdorlari hisoblanishadi va o‘lganning a'zolarini ajratib olib, tirik
   inson organizmiga ko‘chirib o‘tkazish faktini ijobiy baholashadi. Rimkatolik cherkovi transplantologiyadagi donorlikni rahmdillik va ahloqiy
   burch deb hisoblaydi. Katolik Sog‘liqni saqlash ishchilari xartiyasi
   transplantologiyani “hayotga xizmat qilish” deb baholashadi. Unda
   “boshqalar ham hayot kechirishda davom etishlari uchun o‘zini, o‘zining
   qoni va tanasining bir qismini qurbon qilish” ro‘y beradi. Agarda patsient
   hayotini saqlab qolish uchun muqobil davolash vositalari boTmagan
   taqdirdagina, Katolitsizm a'zolarni ko‘chirib o‘tkazish va qon quyishni
   mumkin deb biladi. Donorlik faqat ihtiyoriy asosda mumkin bo‘ladi.
   Protestant ilohiyot mutaxassislari boshqadan a'zo olgan insonning
   36
   qonuniyligini tan olishadi, lekin a'zolami sotish ahloqsizlik deb
   hisoblanadi.
   Iudaizmda (yahudo dini) inson tanasiga, xatto uning o‘limidan so‘ng
   ham katta hurmat bilan qarashadi. O‘lgan inson tanasini yorish mumkin
   emas. A'zolami transplantatsiya qilish uchun olish faqatgina inson bunga
   o‘lishidan oldin ruxsat berganlik sharti bilan va oilasi qarshilik
   bildirmagan holdagina mumkin bo‘ladi. A'zolami olish paytida donor
   tanasini buzilib ketmasligiga alohida e'tibor ajratilishi kerak. Agarda gap
   inson hayotini qutqarish haqida ketayotgan bo‘lsa, iudaizm a'zolami
   ko‘chirib o‘tkazishni mumkin deb biladi.
   Buddaviylikda a'zolami faqat tirik donordan ko‘chirib o‘tqazishni
   bitta sharti - bu kasal uchun in'om (hadya) bo‘lsagina iloji bor.
   1988-yilda Islom huquqshunoslik akademiyasi kengashi o‘zining 4-
   sessiyasida tirik va o‘lik inson a'zolarini transplantatsiya qilish
   muammolari bo‘yicha 26-sonli (1/4) qarorini qabul qilgan. Unga ko‘ra,
   agar operatsiyadan kutilayotgan foyda, bo‘lishi mumkin bo‘lgan zarardan
   yaqqol ravishda ortiq bo‘lsa, hamda yo‘qotilgan a'zoni, uning shakli va
   funksiyasini qayta tikiash, insonga jismoniy va ahloqiy iztiroblar
   keltiradigan nuqson va husndagi kamchiliklami yo‘qotish operatsiyaning
   maqsadi bo‘lsa, inson a'zosini tanasining bir joyidan boshqa joyiga
   transplantatsiya qilishga ruxsat beriladi. Shariat tirik insonning hayotiy
   muhim a'zolari, hamda, garchi oqibatda o‘lish havfi ostida bo‘lmasa ham,
   hayotiy muhim funksiyalarini yomonlashishiga olib keladigan boshqa
   a'zolami transplantatsiya qilinishini taqiqlaydi. Faqat islom diniga e'tiqod
   qiladigan va bunga rozilik bergan tirik donordan a'zolami transplantatsiya
   qilish va qon quyish mumkin. Nafas olishi va qon aylanishi sun'iy yo‘l
   bilan ushlab turilgan serebral o‘limda yotgan (miyaning o‘lishi) insondan
   transplantatsiya qilishga yo‘l qo‘yiladi.
   Retsipient hayoti yoki organizmining hayotiy muhim fiinksiyalaridan
   biri shunga bog‘liq bo‘lib, donoming o‘zi hayotligida yoki o‘limidan so‘ng
   uning qarindoshlari a'zoni transplantatsiya qilishga rozilik bildirishgan
   bo‘lsa, o‘likdan a'zolami transplantatsiya qilishga ruxsat beriladi. Agarda
   o‘lganning shaxsini aniqlashning iloji bo‘lmasa yoki vorislari
   37
   aniqlanmagan holda, musulmonlaming muxtor rahbari transplantatsiya
   qilishga rozilik beradi. Shu tariqa, Shariatda norozilik prezumpsiyasi
   prinsipi qayd etib qo‘yiladi. Islomda tijoratga asoslangan holda a'zolarni
   transplantatsiya qilish qat'iyan man