У з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о лий ва урта м а Х с у с т а ъ л и м ва зи рл и ги



Download 13,41 Mb.
Pdf ko'rish
bet128/134
Sana24.02.2022
Hajmi13,41 Mb.
#201887
1   ...   124   125   126   127   128   129   130   131   ...   134
Bog'liq
33yangivaengyangidavrgarbyevrfalpdf

у т и ш и г а
олиб келади. Тарихий жараён ривожи эркин- 
лик ривожига йуналтирилгандир. К.Поппернинг очик, жамият 
хдкдцаги таълимоти шулардан иборат.
Постпозитивизмнинг вакили К.Поппернинг дунёк,араши 
буйича, куйидаги хулосаларни кдпишимиз мумкин. Унинг очик, 
жамият х,ак,идаги гоясида ижтимоий жараёнларни икки лагерга: 
рационализм ва иррационализмга ажратганлиги як,к>ол кузга 
ташланади. Фалсафа тарихини урганиш бундай лагерларга булиш- 
нинг асоссизлигини курсатди. Чунки рационал ва интуитив та­
факкур белгилари х,ар бир файласуфга хосдир. Масалан, Сукрот- 
ни олсак, Поппер уни рационализм лагерига мансуб дейди. 
Аслида эса Сукрот биринчи булиб уз фалсафаси марказига 
инсон к,албини куяди. Эзгулик туррисидаги диалогларида яхши- 
ликни интуитив тушуниш мумкинлигини исботлаб беради, яъни 
эзгулик, Сукрот фикрича, инсон рух,ининг энг юксак погонаси- 
дир, уни тафаккур, тушунчалар орк,али очиб, тушунтириб
www.ziyouz.com kutubxonasi


булмайди, уни факдт онгли равишда хис этиш мумкин. Хар бир 
инсон кдлб овозига кулок тутиши лозим. Кдлб овозини кейинча­
лик Сукрот да\о деб атайди. Хар бир инсонда дахолик мавжуд. 
Ана шу дахолик худонинг намоён булишидир. Сукротнинг бу 
фикрларини англаб етмаган Афина демократлари уни улимга 
махкум этишади.
Албагга, биз Поппернинг хурфикрликка, хусусий мулк эр- 
кинлигига асосланган эркин очи к жамият \ак,идаги фикрига 
тулик, кушиламиз. Лекин шу ерда табиий савол тугилади, инсон­
да эркин фикрни нима тувдиради? Айнан ижодий фикр эркин- 
дир. Инсон билимларининг кенгайиши ва ривожи жамиятни 
маърифатлашишига олиб келади, лекин бу эркин фикрнинг 
тукилиши деган маънони англатмайди. Буюк француз файласуф- 
ларининг ижодларини та>у
1
ил к,илиб чиккан А.Бергсон уларни 
интуитив жараён деб атайди. Немис файласуфи Ф.Ницше булса, 
эркин фикр факдт эркин рухда булади, дейди. Хурфикрлик 
инсон рухиятининг махсус хрлатидир. Фар к, шундаки, интеллект 
уз-узини ривожлантиради, такомиллаштиради, ру\ият эса бун­
дай холатга эгадир, бу эса ру\ият ривожининг тухтаганлигини 
англатмайди. Рухият абадий чексизликка интилади ва унинг 
узига айланади. Сукрот дахолиги, Ф.Ницшенинг эркин рухи ана 
шу ижодий рухнинг узидир. Ижодий рухнинг биринчи погонаси 
интуициядир.
К.Поппернинг очик жамиятнинг зарурлиги хакидаги фикри­
га кушилган холда, уни тулдириш максадга мувофикдир. Бундай 
жамиятнинг маънавияти хам бой булиши керак. Инсон инсонга, 
жамиятга, табиатга, борликда, хаётга булган мухаббати мавхум 
булмасдан, хаётий, жушкин кувватга айланиши зарур. Мухдббат 
билан нурланган инсоний муносабатлар индивидлардан иборат 
булган мавхум жамиятни том маънодаги инсоний жамиятга 
айлантиради. Бундай жамиятда инсонлар бир-бирига бегона 
булмайди, хдётнинг хаки кати очилади. Зотан, инсоният тарихи 
чукур мазмунга эгадир. У факат хурфикрлиликдан иборат эмас, 
балки эркин рух ривожидан хам иборатдир. Эркин рух учраган 
Кийинчиликларга, тусикпарга карамай, ер юзида буюк гоялар- 
ни амалга оширишга интилади. Инсониятга хизмат килиш орка­
ли хар бир индивид уз мохиятини англаб боради, хаётнинг 
мазмунини узича хал килади ва рухий тараккиётининг юкори 
поронасига кутарилади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Хулоса
XVII асрда бир канча Гарбий Европа мамлакатларида илк буржуа 
инкилоблари булиб утади. Буржуа ишлаб чикдриш муносабатлари урна- 
тила бошлайди. Саноат эхтиежи билан илм-фан, табиатшуносликнинг 
турли тармоклари ривожлана борди. Илгари бир бутун деб хисобланган 
табиатшуносликдан фаннинг турли сохалари ажралиб, мустакил ривож- 
ланиш боскичига утди. Шунинг учун дам бу давр ижтимоий хаетнинг 
хамма сохаларида янги давр деб аталади. Мана шундай мавжуд шароит- 
ларга мос равишда фалсафий фикрлар тараккиети юз беради. Табиат- 
шунослик билан боглик булган фалсафанинг ривожланиши ва улар 
уртасидаги алокани аниклашга катта эътибор берилди. Шу билан бир 
вак,гда табиатни урганишнинг икки усули — тажрибавий эксперимен- 
тал усул ва математика ютукларига асосланган рационал-дедуктив усул 
юзага келди. Бу усуллар табиатшуносликдан фалсафага татбик килина- 
ди. Натижада фалсафада сенсуализм ва рациолизм окимлари вужудга 
келади. Бу окимлар уртасидаги узаро мунозара ва бахслар хар иккаласи- 
нинг хам мустахкамланишига хизмат килади. Бу даврда табиатшунос­
ликнинг энг ривожланган сохаси механика булганлиги учун уша давр 
файласуфлари хамма сохаларни механик харакат асосида тушунтирар- 
дилар. Шунинг учун бу давр фалсафаси асосан механик рухдаги фалса­
фа эди. Лекин айрим файласуфлар (Декарт, Спиноза, Лейбниц) дуне- 
карашида диалектик гоялар хам мавжуд эди.
Уша давр фалсафасида жамият масалаларига кизикиш кучайиб, 
инсоният жамиятининг, давлатнинг келиб чикиш сабаблари хакидаги 
таълимотлар вужудга келади. Чунки давлатнинг одамлар уртасидаги 
«ижтимоий келишув» натижасида вужудга келганлиги хакидаги Гоббс- 
нинг таълимоти ва унинг уша даврдаги бошка файласуфлар томонидан 
куллаб-кувватланиши натижасида Гарбий Европада фалсафани илмий 
дунекараш даражасига утиш даври бошланди.
XVIII асрдаги фалсафий фикрлар тараккиети XVII асрдаги фалса­
фий фикрларга нисбатан куп фалсафий муаммоларга янгича рухда 
ендашиши билан фарк килади. Бу фалсафа узининг тарихий ролини 
яхши англаган холда, узидан олдинги фалсафанинг механистик ва 
метафизика чекланганлигини маълум даражада бартараф кила олди.
XVII 
аср фалсафий тафаккурнинг айрим йирик намояндалари фал­
сафада икки карама-карши оким мавжуд булганлигини англаб етдилар 
ва уларнинг мухим фаркланувчи хусусиятларини аниклашга харакат 
килдилар. Айрим холларда бу икки карама-карши окимларни келишти- 
ришга харакат килинган булса хам, лекин изчил материалистик ва 
изчил идеалистик фалсафа уртасидаги кескин зиддият XVIII аср фалса­
фасида якколрок намоён булди. XVIII аср файласуфлари уз дунбка- 
рашларини кенг омма онгига сингишини енгиллаштириш максадида уз 
фикр-мулохазаларини бабн килишда эски кабул килинган колиплардан 
воз кечиб, содца, тушунарли тилда баен килдилар. Шу билан бирга
XVIII аср файласуфларининг аксарияти фалсафанинг ижтимоий хает 
учун катта амалий ахамиятини чукур англаб етдилар. Шунинг учун хам 
купчилик натурфайласуфлар жамиятдаги адолатсизлик, ижтимоий евуз- 
ликни бартараф килишнинг дастурини ишлаб чикишга харакат килди­
лар. Бу дастур гоялари айрим хаелий иллюзияли фикрлар билан чегара-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ланиб колган булишига карамасдан феодал-абсолют монархия тузумига 
карши кескин кураш олиб бориш учун мух,им мафкуравий к,урол булиб 
хизмат килди.
Бундай тузумни диний ва клерикал нуктаи назардан туриб талкин 
килишни кескин танкид килиб, бу мутафаккирлар уйгониш давридаек 
уртага ташланган зуравонлик, черковнинг маънавий хокимияти туга- 
тилган жамият куриш зарурати хакидаги гояларни амалий хал килиш 
йулларини курсатишга харакат килдилар.
XVIII аср фалсафаси адабиетга, санъатга, илмий тафаккурга катта 
таъсир этиб шу давргача инсонларда ушбу сохаларга мисли курилмаган 
даражада эхтиеж уйготди ва маърифатчилик деб аталмиш маданий 
гоявий харакатни яратди. Бу хдракатнинг энг еркин намояндалари 
француз маърифатчилари Вольтер, Руссо, Монтескье. Бу харакат XVIII 
аср буржуа-демократик инкилобини гоявий жихатдан тайерлашда нихо- 
ятда мухим роль уйнади. Бу даврда Лессинг, Гете, Шиллер томонидан 
асос солинган ва Гегель, Фейербахлар томонидан давом эттирилган 
немис фалсафасининг ривожи хам фалсафий тафаккур тараккиетининг 
юкори боскичига кутарилди.
Англия ва Франциядаги йирик ижтимоий ходисалардан катта таъ­
сир олган немис фалсафаси узининг идеал (орзу)ларида Германиянинг 
келажакдаги илгор ижтимоий таракдиётининг йуналишларини курса- 
тиб беришга харакат к,илди.
XIX аср охири XX аср гарб фалсафаси узига хос равишда ривожлан- 
ди. Бир томондан, фалсафадаги борлик, онг, билиш, тарих фалсафаси 
каби анъанавий масалаларга узгартириш киритиб, уларни янгича тах- 
лил килди. Иккинчидан, илгариги фалсафага уз муносабатини билди- 
риб ва бундай фалсафа янги даврда руй бераетган узгаришларни изох- 
лашга ожизлик килабтганини курсатди. Шунинг учун XIX—XX аср 
гарб файласуфлари шу вактгача фалсафада кам эътибор берилган еки 
бутунлай ишланмаган масалаларни бахс майдонига олиб чикдилар. 
Шундай килиб, XIX асрнинг урталаридан бошлаб ноанъанавий йуна- 
лишдаги бир канча фалсафий окимлар юзага келди. Уларнинг вакилла­
ри ижтимоий тараккибт, инсон акли билан боглик масалаларни кайта 
куриб чикибгина колмасдан, жамиятдаги маънавий кризисдан кути- 
лиш чораларини кидирдилар. Дуненинг турли-туманлиги, инсон маъна­
вий хабтининг ички конуниятлари, хает мазмуни, инсон ва унинг 
мохияти, яшашнинг маъноси, инсон рухиятининг тахлили, фалсафий 
тафаккурнинг узига хослиги, фалсафада янги услуб, инсон фаолиятини 
ижобий томонга йуналтириш каби муаммоларга алохида эътибор бер- 
дилар. Айникса XX аср фалсафасида инсон, инсонийлик ва инсоният
инсоннинг ички ва ташки дунеси, билиш жараенининг янги кирралари 
каби 
масалаларга кенг урин берилди. Фалсафий ижодиетда булган 
эркинлик, кулланган демократик тамойиллар, плюрализм тамойили 
турли гоявий илмий карашлар билан бойитилди. Бу даврда бир канча 
фалсафий окимлар вужудга келди. Узок йиллар давомида дуне фалса­
фаси дурдоналаридан бебахра булган файласуфларнинг китоб жавонла- 
рида эндиликда Аристотель, Гегель, Кант китобларидан ташкари Фрейд, 
Юнг, Фромм, Хайдеггер, Ясперс каби XX аср мутафаккирларининг 
асарлари хам пайдо була бошлади.
XIX 
аср охири XX аср бошларида Германия ва Францияда ривож- 
ланган «Хает фалсафаси» иррационализм йуналишида фикр юритди. 
Жумладан, немис файласуфи Ф. Ницше инсон ва унинг хакидаги 
анъанавий карашларни тахлил килиб, уларга кайтадан бахо берди. 
Комиллик хусусиятлари хакида уз фикрларини ривожлантирди. Фран-
www.ziyouz.com kutubxonasi


цияда «хает фалсафаси»ни Анри Бергсон давом эттирди. У х,аётни 
космологик тарзда талкин килди. Унинг фикрича, интуиция, миссий 
кечинмалар унинг асосий шакллари булиб, хис-туйгу ва унинг асосида 
юзага келадиган чексиз алмашинувлар хар кандай фалсафий караш- 
нинг асосидир. Ана шу рухий холатларнинг йигиндиси хак,ик,ий реал- 
ликни юзага келтиради ва фалсафанинг асосий мазмунини ташкил 
этади. «Хает фалсафаси»нинг яна бир намояндаси О. Шпенглер хаетни 
маданий-тарихий соха сифатида талкин этади. Тарих унинг фикрича, 
ривожланувчи жонли организмдир.
Рухий тахлил асосчиси 3. Фрейд онгсизликни тахлил килар экан, 
дунени ва инсонни метафизикларча тушунишни енгиб, уларни янгича 
талкин килишга йул очади. 3. Фрейд онгсизликни онглиликка 

Download 13,41 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   124   125   126   127   128   129   130   131   ...   134




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish