|
Filogenezde psixikanin` rawajlaniwi. Ontogenezde psixikanin` rawajlaniwin izertlewde payda bolatug`in
birinshi soraw, bul psixikaliq o`mirdi psixikaliqqa shekem ayiratug`in ob`ektiv kriteriya (belgi) haqqindag`i
soraw. Sub`ektiv tu`rde bul belgi sezimlilik, yag`niy seziwshiliktin` bar boliwi esaplanadi. Biraq seziw ha`tteki
en` a`piwayi haywanlarda da bolatug`inlig`i izertlewshilerge sirttan baqlawdan basqa jol qaldirmaydi, o`ytkeni
bul tiri janlardin` reflektsiyasi joq. Demek, is-ha`rekettin` o`zgesheliklerinen kelip shig`ip qoziw ha`m
sezimlilikti ayiriw kerek. Qoziw- bul o`mirlik a`hmiyetli stimulg`a qa`legen tiri jannin` (psixikag`a iye ha`m
psixikag`a iye bolmag`an) reaktsiyasi. Misali, a`piwayi infuzoriya olar ushin o`mir da`regi bolg`an jaqtiliqqa
qaray su`zedi, o`simlikler quyashqa qaray ashiladi. Sezimlilik-bul sezip ta`sirleniwge uqipliliq ha`m ol tek
psixikag`a iye organizmlerde boladi.
Seziwdin` payda boliwi bul ja`nlik sensor (sensorika-sezim) dep atalg`an psixikanin` rawajlaniwinin` birinshi
basqishinda turg`anlig`in bildiredi. Bul basqishta a`piwayilar-amebalar, infuzoriyler, qurtlar, baliqlar,
nasekomalar turadi. Olardin` ko`pshiliginin` minez-qulqi derlik a`piwayi, al psixikaliq o`miri bolsa tek g`ana
seziw menen yag`niy predmettin` ayirim sapa ha`m qa`siyetlerinin` sa`wleleniwi menen sheklenedi.
Pertseptiv (pertseptsiya-qabil aliw) atamasin alg`an ekinshi basqishta, minez-quliq biraz quramalasadi.
Psixikaliqtin` sferasi da ken`eyedi- seziwden basqa, qabil aliw, yag`niy predmet obrazinin` pu`tinlik
sa`wleleniwi uqiplig`i rawajlanadi. Sonliqtan tiri janlar predmet ha`m jag`day obrazlarin sa`wlelendire aladi,
qiyin jag`daylarda jaqsi bag`darlanadi, awqat tawip, qiyinshiliqtan jasirina aladi. Ko`pshilik haywanlar
psixikasinin` rawajlaniwinin` a`yne usi basqishinda. Olardin` minez-qulqinin` quramalasiwi ko`nlikpe,
u`yreniwge uqipliliqtin` payda boliwi na`tiyjesinde ju`z beredi. Ko`nlikpe bolsa bul basqishta qabil aliwdan
basqa ja`ne yad, birinshi gezekte ha`reketke yad (motorliq) payda boliwi na`tiyjesinde qa`liplesedi. Haywanlar
a`hmiyetlirek bolg`an emotsional uwayimlardi da saqlap qaladi ha`m bul o`z is-ha`rketin retlestiriwge ja`rdem
beredi.
Su`t emiziwshiler, psixikanin` rawajlaniwinin` u`shinshi basqishinda bolip olar tek g`ana seziw, qabil aliw, yad
emes, al oylawg`a da iye. Sonliqtan da bul basqish intellekt basqishi atamasin alg`an. Bul jerde payda boliwshi
oylaw-ko`rgizbeli- ha`reketli, predmetler menen manipulyatsiyalaw (ko`z boyaw, aldaw) za`ru`rligi menen
baylanisli. Usinin` na`tiyjesinde haywanlarda jag`daydin` a`piwayi sxemasi payda boladi, bunda tek g`ana
predmetler emes, al olar arasindag`i baylanis ha`m qatnaslar sa`wlelenedi. Sonliqtan joqarg`i haywanlar is-
ha`reketi quramali sistemasin du`ziwi, a`piwayi ma`selelerdi sheshiwi mu`mkin. Biraq olar sanag`a iye emes.
Retlestiriw, ne haqqinda oylap, uwayimlap atirg`anlig`i, qiyin jag`daydan shig`iwdin` qanday jolin tapqanlig`i
haqqinda o`zine ha`m a`tiraptag`ilarg`a esap bere almaydi.
Haywanlarda psixikanin` qa`liplesiw nizami barliq waqitta tek g`ana qorshag`an ortaliqqa maslasiw za`ru`rligi
menen baylanisli, biologiyaliq bolip qaladi.
Adamnin` psixikasinin` qa`liplesiwine bolsa basqa da faktorlar (misali ma`deniy) ta`sir etedi. Sonliqtan da, adam
psixikasinin` rawajlaniwi tek g`ana biologiyaliq emes, al sotsioma`deniy faktorlar menen baylanisli.
Psixikanin` en` joqarg`i formasi- adam sanasinin` rawajlaniwi.
Jamanliqti an`law-demek da`rhal onin` menen gu`resiwdi baslaw.
M.Kol`tsov.
Psixologiyada sana su`wretlengen psixikaliq funktsiyalardin` uliwma sapasi bolg`an sa`wleleniwdin` ayiriqsha
formasi sipatinda ko`riledi. Barliq psixikaliq funktsiyalardin` olardin` o`z-ara ha`reketinde rawajlaniwi, adamda
sirtqi du`n`yanin` ishki sa`wleleniwin qanday da bir ma`niste modelin qa`liplestiredi. Bul modeldin` adam is-
ha`reketine bag`darlawshi ta`siri ol ta`repinen sana sipatinda sa`wlelenedi.
Sanani paydalaniw adamg`a miynetinen ol bul protsesstin` basinda na`zerde tutqan aldina qoyg`an na`tiyjesin
aliwg`a mu`mkinshilik beredi. Haywanlardan pariqli ra`wishte adam tek g`ana biologiyaliq talap penen
belgilenetug`in tu`rlik ta`jiriybe menen engizilgen minez-quliq bag`darlamasin a`melge asirmaydi, al niyet ha`m
maqsetlerin alg`a su`riw joli menen o`z bag`darlamasin islep shig`adi.
16
Adam is-ha`reketinin` an`li, maqsetke bag`darlang`an ha`m erkin retlestiriw onda sirtqi du`n`yanin` ishki modeli
qa`liplesip atirg`anlig`i na`tiyjesinde g`ana mu`mkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
