Umumiy o‘rta ta’lim

A. Bahromov, Sh. Sharipov,
M. Nabiyeva


Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 3-sinfi uchun darslik
Qayta ishlangan va to‘ldirilgan 5-nashri


O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tasdiqlagan


Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent — 2016

UO‘K 372.362(075) KÁK 20.18ya71
 12


Mas’ul muharrir:
Asqar Nigmatov – geografiya fanlari doktori, professor.


Taqrizchilar:
O‘ktam Pratov – biologiya fanlari doktori, professor, O‘zbekiston Respublikasi Fan arbobi;
Nigora Isoqova – Andijon viloyati XTB MM boshlang‘ich ta’lim metodisti;
Munira Bositxonova – Toshkent shahridagi 324-maktabning boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi.
Shartli belgilar:


Amaliy ishlar Savollar
Topshiriqlar


Dars tugadi


Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan chop etildi

ISBN 978-9943-05-821-7

© Bahromov A. va boshq., 2016
© Cho‘lpon nomidagi NMIU, 2014

2
© Cho‘lpon nomidagi NMIU, 2016

KIRISH

TABIATSHUNOSLIK NIMANI O‘RGANADI?

Tunda osmonda Oy va yulduzlar ko‘rinadi. Kunduzi Quyosh Yer yuzini yoritadi va isitadi. Quyosh nuridan tog‘, yaylov, o‘rmon va cho‘llardagi o‘simliklar o‘sadi. Tog‘ va tekisliklarda o‘rmon va cho‘llarda turli hayvonlar yashaydi. Osmonda har xil qushlar parvoz qiladi. Ba’zida osmonda bulutlar paydo bo‘ladi. Ayrim kunlari yomg‘ir yog‘adi. Havo sovib 0 °C dan pasay- ganda esa qor yog‘adi. Qor, muz va yomg‘ir suvlaridan daryolar hosil bo‘ladi. Ko‘pgina daryolar suvi ko‘l yoki dengizlarga quyiladi. Daryo, ko‘l va dengizlar har xil suv o‘tlari va hayvonlariga boy. Bularning barchasi tabiatdir.
Kishilar kundalik faoliyatida foydalanadigan gaz va toshko‘mir yer ostidan olinadi. Ular ham tabiatning tarkibiy qismi hisoblanadi.


3
Shunday qilib, inson qo‘li bilan yaratilgan nar- salardan tashqari, atrofimizdagi olam tabiatni tashkil etadi.
Tabiat jonsiz va jonli tabiatga bo‘linadi. Quyosh, yulduzlar, Oy, Yer, tosh, tabiiy gaz, bulut, havo, suv kabilar jonsiz tabiatning tarkibiy qismlaridir (1-rasm).
Quyosh Oy va yulduzlar Bulut


Tog‘ toshlari Qumlik Dengiz
1-rasm. Jonsiz tabiatning tarkibiy qismlari.
Jonli tabiatga Yer yuzidagi barcha o‘simliklar va hayvonlar kiradi (2-rasm). Ular nafas oladi, oziqlanadi, o‘zidan ko‘payadi va rivojlanadi.
Yer ostidan vulqon otilishi, osmonda bulut hosil bo‘lishi, chaqmoq chaqishi, momaqaldiroq gum- burlashi, shamol esishi, yomg‘ir yog‘ishi, Quyosh- ning nur sochishi kabi jarayonlar tabiat hodisalaridir (3-rasm).
Mazkur tabiat unsurlari va hodisalarini «Tabiatshu- noslik» va tabiat haqidagi boshqa fanlar o‘rganadi.


4


O‘tlar ^Buta
Daraxt

Bug‘u
Chigirtka
Kaklik

2-rasm. Jonli tabiatning tarkibiy qismlari.

Chaqmoq chaqishi


Vulqon otilishi
Yomg‘ir yog‘ishi
Quyoshning Yer yuzini isitishi
Shamol esishi

3. 
   rasm. Tabiat hodisalari.
   

Odamlar yovvoyi hayvon turlaridan bir qanchasini qo‘lga o‘rgatdi, ya’ni xonakilashtirdi va ko‘paytirdi. Ular tabiiy o‘simliklardan turli madaniy o‘simliklar yetishtirdi.


5

Odamlar suv omborlarini qurdi, kanallar qazib, suvsiz qaqrab yotgan yerlarni dala va bog‘larga ay- lantirdi. Shularni inobatga olib, «Tabiatshunoslik» darslarida odamlar tomonidan yaratilgan madaniy o‘simliklar, xonakilashtirilgan uy hayvonlari ham o‘r- ganiladi.
Odam havodan nafas oladi va tabiat yaratgan noz-ne’matlarni iste’mol qiladi. Odam salomatligi tabiat bilan bog‘liq. Shu sababli «Tabiatshunoslik» darslarida odam va uning salomatligi ham o‘rga- niladi.
Shuningdek, «Tabiatshunoslik» darslarida tabiatni muhofaza qilishga oid mavzular o‘rganiladi.