Umumiy va tarixiy geologiya

Hale-Bopp kometasi (1997-yil, mart)



Kometalar olimlarga quyosh shamolining mavjudligini "aytib berdi", kometalar Yerda hayotning paydo bo'lishiga sabab bo'lgan takliflar mavjud; qimmatli ma'lumotlarni taqdim etishlari mumkin. Halley kometasi tarixiy kometadir. 30 ta uchrashuv kuzatilgan. Miloddan avvalgi 240 yildan beri Quyosh bilan. e. Har 75-76 yilda qaytariladi. 1986 yilda kometa beshta sayyoralararo kosmik kema tomonidan kutib olindi: Vega-1, Vega-2 (SSSR), Giotto (UES), Suisen va Sakigake (Yaponiya). Barcha qurilmalar o'z dasturlarini yakunladi. "Vegas" o'tib ketdi kometa boshi yadrodan 8000 km, "Jioto" - 600 km. Ro'yxatga olingan tartibsiz shakldagi qattiq yadro (16-8 km). Yaponiya kosmik kemasi kometa yaqinida uchdi. Halley kometasi keyingi 2061 yilda paydo bo'ladi. G'arbiy kometa asrning eng go'zal kometalaridan biridir. Uning tong nurlaridagi bulutni eslatuvchi keng dumi bor edi Quyosh. Boshi Venera kabi porlab turardi. Kometa parchalanib ketdi.
Kometa Shomeker-Lea. 1992 yil iyul oyida kometa 15 000 dan o'tib ketdi km Yupiterning bulut qoplamidan. Natijada, yadro 200 ming km ga cho'zilgan 17 bo'lakka ezilgan. Ushbu shaklda kometa va Mupte Palomar rasadxonasida Karolin va tomonidan kashf etilgan Eugene Schumsikers (eng professional kometa tutuvchilar) va Devid Levi.

Xondrit

Meteorlar
Meteorlar (yun. meteora — atmosfera va osmon hodisasi) — sayyoralararo fazodan Yer atmosferasining yuqori qatlamlariga katta (11–75 km/s) tezlikda qattiq zarralar yoki jismlarining kelib tushishi natijasida roʻy beradigan chaqnash va boshqa hodisalar. Xalq tilida "uchar yulduzlar" deb ham ataladi. M. dastlab vizual (teleskop va boshqalar) yoʻl bilan keyinroq esa fotografiya qamda radiolokatsiya yoʻli bilan kuzatilgan. Meteor jismlar Yer atmosferasi bilan toʻqnashganida oʻz massasining toʻla yoki qisman yoʻqotishi va ionlashgan yorugʻ iz qoldirishi kuzatilgan. Yorugʻ izning uzunligi bir necha km dan oʻnlarcha km gacha boʻlishi mumkin. Yorugʻ va xira meteorlar mavjud, yorugʻlari kam, xiralari koʻproqkuzatiladi. M. yorugʻligi meteor jismlarning kattaligiga va tezligiga bogʻliq. Eng yorugʻ M. bolidlar deyiladi. Atmosferada bir sutkada yorugʻligi taxminan beshinchi yulduz kattaligidek 100 mln. ta meteor chaqnaydi.

M. vaqt oʻtishi bilan asta-sekin parchalana borib biror balandlikda (odatda 60–10 km) yoʻq boʻlib ketadi. Yorugʻ yulduzlar, mas, bolidlar ancha pastlik (20–40 km) da tugaydi. M.spek-trida Fe, Na, Mg, Ca, Cr, Si+, N, O elementlarining intensiv chiziqlari aniqlangan. Yer atmosferasiga katta tezlikda yorib kirayotgan M. harakat energiyalarini atmosfera gazlarini qizdirishga sarf qiladi. Buning natijasida uygʻongan holatga oʻtgan atomlarning Ne, O, Na, Si va Sa ionlari asosiy xrlatga qaytayotganda yorugʻlik sochiladi. Yer oʻz harakati vaqtida M. oqimi bilan toʻqnashganda Yerda M. yomgʻiri hodisasi kuzatiladi. Bunda qisqa vaqt ichida (mas, 1 min.da) bir necha yuz M. chaqnashi mumkin.

«Meteor» so‘zi ham, «meteorit» so‘zi ham yunoncha bir xil ma’noga ega –«havoda muallaq turuvchi» yoki «havoga ko‘tarilgan». Ayrimlar bu so‘zlarni sinonim deb hisoblashadi, lekin bu noto‘g‘ri. Meteor yerga qulagan fazoviy jism ma’nosini emas, balki mayda meteoroidlarning atmosferada alangalanishi, ya’ni hodisaning o‘zini anglatadi. Shu bilan birga meteoroid bilan kelgusida nima sodir bo‘lgani ahamiyatga ega emas: u meteroitga aylanib yerga quladimi, yer atmosferasini tark etib ortiga qaytib uchib ketdimi yoki yer atmosferasida butunlay yonib ketdimi – har qanday holatda ham u qoldirgan iz meteor deb nomlanadi. Tarixiy fanda atmosferada sodir bo‘layotgan har qanday samoviy hodisalar meteorlar deb atalgan. Hozirgi kunda bu hodisalarni meteorologiya fani o‘rganadi, shu bilan birga hozirgi zamon tushunchasida meteorlarni meteoretika o‘rganadi.

Meteorlar meteor oqimlar deb nomlanuvchi guruhlarga guruhlanishlari mumkin – muntazam bir vaqtda osmonning doimiy bir xil qismida paydo bo‘luvchi meteorlarning doimiy massasidir. Ular Quyosh tizimining ichki qismidan o‘tar chog‘ida, erish jarayonida yemirilgan kometalardan hosil bo‘lishadi. Meteor oqimlardan ko‘proq mashhurlari Perseidlar (har yili avgust oyida Persey yulduzlar turkumi atrofida paydo bo‘ladi), Leonidlar (noyabr oyi o‘rtalari, Arslon yulduzlar turkumi) va Kvadrantidlar (dekabr oxiri – yanvarning boshi, Volopas yulduzlar turkumi).