Урарту, Қадимги Ўрта ер денгизидаги қадимги давлатлар, Аҳамонийлар (Сосонийлар) ва Қадимги Ҳиндистон давлатлари


Парфия давлатининг ташкил топиши ва юксалиши



Download 47,42 Kb.
bet5/8
Sana23.02.2022
Hajmi47,42 Kb.
#120051
1   2   3   4   5   6   7   8
Bog'liq
маруза-1

Парфия давлатининг ташкил топиши ва юксалиши.
М. ав. VII -асрларда Каспий денгиздан жануби-шаркий худудларда парн-парфия кабилалари яшар эдилар. М. ав. VII—VI асрларда Парфия гох Мидия, гох Эрон, гох Юнон-Македон, гох Салавкалар давлати таркибида булган.
М. ав. III аср урталарида Салавкалар давлати кучсизланиб колган эди. Шу даврда Туркман-Хуросон тоглари ва унинг шимолий хамда жанубий этакларида Парфия сатраплиги булиб, унга Стагнор деган киши ноиблик киларди. М. ав. 250- йили, салавкийларнинг Парфиядаги ноиби Андрагор узини Парфия подшоси деб эълон килди. Лекин Андрагорнинг подшолиги узокка бормади.
М. ав. 247- йили кучманчи сак кавмларининг парн-дах кабилалари Парфияни босиб оладилар. Уларнинг сардори Аршак Парфия давлатининг подшоси деб эълон килинади. Рим тарихчиси Помпей Трог маълумотларига кура Аршакнинг келиб чикиши саклардан булиб, ута жасур ва мард одам булган экан. Аршак исми шак ботири, пахлавони, деган маънони билдирган. Аршак Каспийнинг жанубидаги Гирканияни босиб олиб, подшолик ерларини кенгайтиради. У аршакийлар сулоласига асос солади. Аршак Юнон-Бактрия подшоси Деодот I билан харбий иттифок тузиб, салавкийлар кушинини тор-мор этади. Машхур археолог - тарихчи олим В.М.Массон “Жанубий Туркманистон Парфия давлатининг бешиги булган” деб ёзган.
Салавка подшоларидан Антиох III М. ав. 209- йили Парфия устига кушин тортади. Бу жангда Парфия кушинлари енгилади аммо Парфия уз мустакиллигини саклаб колади.
Антиох III вафотидан сунг Салавкалар давлати кучсизланиб колади. Бу вазиятдан фойдаланган Парфия шохи Митридат I М. ав. (171—138) Мидия билан Бобилни босиб олиб М. ав. 141-йилда узини „Бобил подшоси” деб эълон килади.
М. ав. 140—120- йилларда шимолдан сакларнинг хужуми бошланиб, Юнон-Бактрия давлати агдариб ташланади. Сакларнинг жанговар кисмлари Парфия кушинлари билан хам тукнашадилар. Бу жангларда икки Парфия шохи халок булади. Саклар Эримандер ва Херируд дарёлари оралигидаги вилоятга бориб жойлашадилар. Шундан бошлаб бу вилоятни Сакистон деб атайдиган булдилар. Бу саклар ватани, юрти демакдир.
Митридат II (М. ав. 123—87) даврида Парфия кушинлари салавкий кушинларини енгиб, Эрон ва Месопотамияни ишгол киладилар. Митридат II “улуF шах,аншох,” деган унвонга эга булади. Парфия кушинлари Кичик Осиё ва Уртаер денгизининг шаркий сохили чегараларида римликлар билан тукнашадилар. М. ав. 53- йилда машхур саркарда Красс бошлик Рим кушинлари билан Парфия подшоси Ород (М. ав. 55—37) кушинлари уртасида жанглар бошланиб кетади. Шу йили Карри шахри якинидаги дахшатли жангда римликлар енгилиб, саркарда Красс халок булади. Бу галабадан сунг парфиёнлар катта улжага эга булиб, жуда куп рим аскарлари асирга тушади. Асирлар Маргиёнага хайдаб кетилиб уша ерга жойлаштирилади.
Бу галабадан кейин Парфия пойтахти Гекатомпилдан Месо­потамиядаги Ктезифонга кучирилади. Бу даврда Парфия уз куч- кудратининг энг баланд чуккисига кутарилади. Парфия кушинлара Шаркда Хинд дарёсигача, гарбда эса Уртаер денгизи ва Кичик Осиё чегарасигача булган ерларни эгаллайдилар.
Парфия подшолигининг тушкунликка юз тутиши. М. ав. 40- йиллардан бошлаб римликлар Уртаер денгизининг шаркий сохилидаги мамлакатларда ва Кичик Осиёда уз мавкеини кайта тиклаб оладилар. Рим кушинлари Парфия кушинларини Фрот дарёсининг чап сохилига суриб чикаришга муваффак буладилар. Аммо римликларнинг М. ав. 38- йилда Мидияга килган юришлари маглубият билан тугайди. М. ав. I ва милоднинг I—II асриаридаги ички низолар ва тухтовсиз урушлар Парфияни бироз кучсизлантириб куяади. Бу даврларда Парфияга шимолдан аланлар бостириб кирадилар. Милоднинг II асрининг биринчи ярмида римликлар Месопотамияга икки бор бостириб кириб пойтахт Ктезифодни талаб вайрон киладилар.
Шундан кейин Рим билан Парфия уртасидаги кураш 200 йилча давом этади. Бу давр ичида Рим ва Парфия давлатлари кучсизланиб парчаланишга юз тутади. Парфия эса майда давлатга булиниб кетади.
Милодий III асрдан бошлаб подшоликнинг жануби-гарбидаги парсуа вилояти юксалиб Сосоний сулоласи асос солган сосонийлар давлати ташкил топади.
Милодий 224 йилда сосоний хукмдорлари Парфия пойтахти Ктезифонни эгаллаб, кучсизланиб колган Парфия подшоларидан тахтни тортиб оладилар.
Шундай килиб, 500 йилча умр курган Парфия подшолиги агдарилиб, унинг урнида Сосонийлар давлати ташкил топади. Унинг шаркий вилоятлари майда давлатларга булиниб кетади.
Давлат тепасида аршакийлар сулоласидан булган шох утирган. Шох хузурида кабила аслзодалари ва рухонийлардан иборат икки алохида кенгаш булган. Улган шохнинг урнига ака-ука ва угилларидан бири тахтга уткизилган. Шох давлат ахамиятига эга булган масалаларни аслзода ва рухонийлар кенгаши билан маслахатлашиб хал этган. Мамлакат ахолисининг асосий кисмини озод дехконлар, хунармандлар, савдогарлар ва зиёлилар ташкил этган. Парфияда кулчилик анча суст ривож топган эди. Солномаларда кулнинг боласи хам кул булиб колиши таъкидланган. Куллар мехнатидан хужаликнинг хамма тармокларида фойдаланилган. Парфия ахолиси турт табакадан иборат булган. Улар: 1. Зодагон жангчилар. 2. Енгил куролланган суворийлар. 3. Эркин жамоачи дехконлар. 4. Куллар. Парфия шохларининг асосий кучи кушин булган. Парфия кушинининг асосий кисмини куллар ташкил этган.
Рим тарихчиси Помпей Трог: “Уларнинг кушинлари куллардан ташкил топган, куллар оломони купайиб бормокда, чунки хеч ким уларни озод этолмайди, хаммаси куллар булиб тугилади. Улар шу кулларни уз фарзандларидек куриб тарбиялайдилар, от минишга ва ук-ёй отишга ургатадилар”,— деб ёзган экан.
Парфиёнлар Рим саркардаси Антонийга карши 50.000 суворий тайёрлаганлар, шулардан 400 суворий эркин кишилардан, колгани эса куллардан иборат булган.
Парфия хужалигининг асосини дехкончилик, чорвачилик, хунар­мандчилик ва савдо-сотик ташкил этган. Парфия ахолиси, яъни дехконлари Мургоб, Тажан (Ох), Атрок, Корун, Керха каби дарё ва сой буйларидаги унумдор ерларга шоли, сабзи, турп, шолгом, ковун, тарвуз, ковок экиб парвариш килганлар. Улар олма, анор, анжир урик, узум ва бошка мевали дарахтлар экиб, богдорчилик билан шугулланганлар. Сугорилмайдиган лалмикор кам сувли ерларга бугдой, арпа, тарик, ловия, нухат ва мош каби дуккакли экинлар экканлар Кишлок хужалик ишларида куллар мехнатидан кенг фойдаланганлар. Озод дехконлар олинган хосилдан давлатга солик тулаганлар. Дехконлар ерни хайдаш ва унга ишлов беришда омоч, белкурак, кетмон теша, урок, сука, мола каби мехнат куролларидан фойдаланганлар. Кишлок хужалик ишларида от, эшак, хачир, хукиз ва туялардан фойдаланилган. Дехконлар хам кам микдорда корамол, куй, эчки, эшак, от ва туя асраганлар. Парфиянинг тог, тог олди, ясситоглик ва даштларида серут яйловлар куп булган. Бу яйловларда куй, эчки, корамол, эшак, туя ва хачирлар бокилган.
Парфияликлар йилкичиликка катта эътибор берганлар. Парфиянинг курук иклимли яйловлари ва тог ёнбагирларида асл зотли аргумок отлар парвариш килинган.
Хикоя килишларича Македониялик Александр Зулкарнайн Парфия буйлаб утаётганда, мамлакатнинг дашт ва тог яйловларида юз минглаб айгир, бия ва кулунларни утлаб юрганини курган экан.
Кадимги солномачиларнинг хикоя килишларича, парфиёнлар отга каттик мехр куйганлар. Улар бир умр от устидан тушмай урушганлар, базм курганлар, барча жамоат ва сиёсий ишларни от устидан тушмай бажарганлар, савдо килганлар ва хатто дам олганлар Кадимги тарихчи Тацит “Парфияликларнинг бирдан-бир кучи уларнинг суворийларидир” деб, ёзган эди. Парфияликлар туячиликка хам катта эътибор берганлар. Мамлакатнинг кургокчил, курук иклимли даштларида куплаб туялар бокилган. Улар от билан бир каторда туяларни миниб юрганлар, уларда юк ташиганлар. Улар ички ва ташки савдода жуда катта ахамиятга эга булган. Туялардан харбий максадларда фойдаланилган. Парфия жангчилари туя миниб урушга кирганлар.
Хитойликлар Парфияни Анъси деб атаганлар. Хитой сайёхларининг ёзишларича “Анъсида юзга якин катта-кичик шахарлар бор. Уларнинг энг машхурлари Задракарта, Г екотомпиль, Экбатан, Нисо ва бошкалардир. Бу шахарларда тукимачилик, куролсозлик, кулолчилик, заргарлик, кунчилик, меъморчилик ва хунармандчиликнинг бошка тармоклари х,ам бирмунча ривож топган эди.
Парфияда савдо-сотик анча ривож топган булиб, савдогарлар Турон, Хитой, Хиндистон, Кавказ, Миср, Кичик Осиёдаги мамлакатлар билан кизгин савдо-сотик ишларини олиб борганлар. Парфия савдогарлари гарб мамлакатлари билан Хитой уртасидаги савдо ишларида воситачилик килишган. Парфия хам узининг кадимий маданиятига эга булган. Улар арамей ёзувидан фойдаланиб, халк огзаки ижодиёти асосида куплаб асарлар яратганлар. Адабиётда Кадимги Эрон анъаналарининг таъсири кучли булган.
У ерда меъморчилик, хайкалтарошлик, рассомчилик, буртма расмлар ишлаш анча ривож топган булган. Парфия меъморчилиги ва хайкалтарошлигида Юнонларнинг таъсири кучли булган. Шох саройларининг деворлари хилма-хил мазмундаги расмлар билан безатилган. Суякдан ясалган хайкаллар, шохдан ясалган кадахлар - ритонлар ва бошка идишлар кишини хайратга солади. Кадах - ритонларда маст килувчи ичкилик ичилган Уша даврда чиккан олтин пулларнинг сатхи подшо, малика ва жангчиларнинг тасвирлари билан безатилган.
Парфияда ибтидоий дин шакллари, хайвонларга тог-тошлар, дарахтлар ва сувга сигиниш билан боглик эътикодлар сакланган. Лекин улар зардуштийликка купрок эътикод килиб, сув, хаво, ер ва оловни улуглаганлар. Ахурамаздани улуглаб, Ахримонга нафрат билан караганлар. Чунки Ахримон ёвузлик ва ёмонлик тимсоли эди.
Парфияликлар кушни халклар маданиятидан бахра олиб узларига хос маданият яратганлар.

Download 47,42 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish