Ушбу китобни Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Президенти муҳтарам И

Ғафуров
У
.
XIX аср Тошкент мадрасалари .
; Ремпел 
Л.И .Далекое и близкое .Бухарские записи .
–
Т
:.
5715
.
–
С
.
2
.
; Эргашев Б .Идеология 
национально-освободительного движения в Бухарском эмирате .
–
Т :.Фан
,
5775
.
–
С
.
58
.

---

12 
Мадрасада турли соҳадаги малакали мутахассислар тайёр-
ланган. Бу илм даргоҳини битирувчиларининг аксарияти му-
даррис, динийолим, адабиётчи, амалдор, элчи, ҳарбий, имом, 
рассом, мусиқашунос ва ҳатто маърифатпарвар бўлиб етиш-
ган
32
.
Шуни ҳам қайд этиш лозимки, мадрасаларнинг молиявий 
харажати вақф даромади ҳамда давлат хазинасидан ажратил-
ган қўшимча маблағ ҳисобига қопланган, ҳар бир мадрасанинг 
ўз вақф мулки ва вақфнома ҳужжати бўлган. Вақфномада 
мадрасанинг чиқими, ундаги хизматчилар: мутавалли, мудар-
рис, ҳофиз, муҳри, нақиб, фаррош, ошпаз ва бошқалар, шу-
нингдек, талабалар сони, уларга берилган маош ва нафақалар 
аниқ кўрсатилган. Ҳар бир мадрасанинг хон томонидан тай-
инланган ўз мутаваллиси бўлган
33
. Мутавалли ходим ва тала-
баларга тўланадиган ҳақ, вақф ерларида ишни ташкил этиш, 
мардикорлар ёллаш, ижарачилар ва ҳиссадорлар билан шарт-
нома тузиш, дўконлар, тегирмонлар ва мадрасанинг вақф мул-
кига кирувчи бошқа объектлардан ижара ҳақини ундириш ва 
ундан бошқа ишларга масъул бўлган. Шунингдек, мадраса 
хизматчилари, мударрислари ва талабаларга бериладиган йил-
лик маош миқдори нақд пул ва озуқалик дон ҳисобидан ажра-
тилган. 
Мутаваллига мадрасадаги хизмат кўрсатувчи ходимлар 
(ўқитувчи-мударрислардан ташқари) фаолиятини, айрим 
ҳолларда эса талабаларнинг дарсга қатнашиш давоматларини 
назорат қилиб туриш юкланган. Унинг лавозими отадан бола-
га мерос тариқасида ўтиши йўлга қўйилган. Вақф даромадла-
32
Зорина Ю.П .Медресе в регионах дореволюционной России как профессио-
нальные учебные заведения // .Историческая и социально-образовательная мысль .
0252
.
№
9
(
01
.)
–
С
.
559
.
33
Записки о Бухарском ханстве
( Отчёты П.И .Демезона и И.В .Виткевича .)
–
М :.Наука
,
5719
.
–
С
.
28
.

---

13 
ри мадраса талабалари, мударрислар, мутавалли ва хизмат 
кўрсатувчи ходимлар ўртасида шариат кўрсатмалари асосида 
тақсимланган
34
. 
Мадрасалардаги талабалар сони ва уларнинг ўқиш муддати 
мадраса даромадига боғлиқ бўлиб, даромадга қараб мадраса 
ходимларининг сони ҳам белгиланган. Шунингдек, мадраса-
ларнинг нафақалари ҳам бир-биридан фарқ қилади. Мадраса-
лардаги 
ушбу 
тафовут 
архив 
ҳужжатларида 
аниқ 
кўрсатилган
35
.
Абдурауф Фитратнинг ёзишича, Бухорода икки юзга яқин 
мадраса бўлиб, улар олий, ўрта ва қуйи тоифаларга бўлинган. 
Мадрасаларнинг йиллик вақфи ҳам турлича бўлган. Жумла-
дан, олий тоифадаги мадрасаларнинг (33 та мадраса) йиллик 
вақфи 250 000 тангадан 40 000 тангагача (жами: 2 815 000