|
6.Ayırım dawıslı seslerdin` aytılıwı
Dawıslı sesler qon`sılas dawıssız seslerdin` ta`siri na`tiyjesinde belgili da`rejede o`zgerisleri menen aytıladı. Mısalı: qag`az-kanal, qamal-kanal, qaq-shash, qar-yar, ag`a-aya jubaylas so`zlerinin` aldın`g`ılarındag`ı (qag`az, qamal, qaq, qar, ag`a) dawıslı a foneması qon`sılas kishkene tillik q, g` dawıssızlarının` ta`siri na`tiyjesinde teren` til artı ren`kinde aytıladı. Al, son`g`ı so`zlerde a foneması (kanal, kamal, shash, yar, aya) til ortaq ren`kinde aytıladı. A`lbette, bul jerde jin`ishke a fonemasına aylanıp ketpegen haldag`ı a fonemasının` ren`kin tu`sinemiz. qon`sılas seslerdin` bunday ta`siri tek g`ana a sesine emes, sonday-aq til artı basqa dawıslılarına da (o, u, ı) tiyisli boladı.
Juwan a fonemasının` jin`ishkerek ren`kinde aytılıwına qon`sılas buwındag`ı dawıslının` jin`ishke bolıp keliwi u`lken ta`sir etedi. Mısalı: raxmet, maqset, ilaj, inta, biyday, da`rhal, ma`rdikar, julwa tag`ı basqa so`zlerde a o`zinin` a`dettegi qa`lpinen jin`ishkerek bolıp aytıladı. Orıs tilinen kirgen so`zlerdi a dawıslı qon`sılas kelgen dawıssızlardın` jin`ishke bolıwına yamasa qon`sılas buwınnın` jin`ishke bolıwına baylanıslı jin`ishke a sesi sıyaqlı bolıp aytıladı. Mısalı: al`bom (a`lbom), asfal`t (a`sfalt), artleya (a`lleya), gazeta (ga`zeta), kabinet (ka`binet), lager` (la`ger), paket (pa`ket). Sonday-aq orıs tilinde pa`tsiz buwında o ha`ribi menen jazılıp ju`rgen ses qaraqalpaq tilinde a` sesi sıyaqlı bolıp aytıladı. Mısalı: kolxoz-ka`lxoz, kontsert-ka`nsert, kongress-ka`ngres, konferentsiya-ka`nferesiye. Orıs tilinen kirgen so`zler orıs tilinin` orfoepiya ha`m imla qa`delerine bag`ıng`an halda aytıladı ha`m jazıladı.
Dawıslı e, o, o` sesleri so`zlerdin` ha`r tu`rli jag`daylarında jumsalıwı jag`ınan sheklengen boladı.
Dawıslı e foneması orıs tilinen ha`m orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen so`zlerde tu`pkilikli so`zlerdegige qarag`anda ashıg`ıraq ren`kte aytıladı. Orıs tilinen kirgen so`zlerde pa`tli buwınlarda g`ana o sesi aytıladı. Al pa`tsiz buwınlarda o ha`ribi jazılg`an menen olar birde a tu`rinde (kaperatip-koperativ), birde a tu`rinde (ka`lxoz), birde ı tu`rinde (redaktır) aytıladı. Dawıslı o` sesi negizinen tu`pkilikli so`zlerdin` birinshi buwınında jumsaladı. Biraq u`nleslik nızamı boyınsha birinshi buwında u` yamasa o` erinlik dawıslılardın` birinin` keliwi na`tiyjesinde ekinshi buwındag`ı e sesi o` sesine aylanıp aytıladı. Sonın` esabınan erinlik o` sesine aylanıp aytıladı. Sonın` esabınan erinlik o` sesi ekinshi buwında da jumsaladı. Mısalı: bo`le, go`ne, sho`rek, to`le aytılıwı bo`lo`, go`no`, sho`ro`k, to`lo` t.b. Ha`r qıylı fonetikalıq jag`daylarg`a baylanıslı barlıq dawıslı seslerdin` sozımlılıg`ı o`zgeriske ushırap otıradı. Bul o`zgeris, a`sirese, qısıq dawıslılar bolg`an ı, i, u, u` seslerinde ku`shlirek boladı. Olar reduktsiyag`a ushırag`an ren`kleri menen reduktsiyag`a ushırmag`an ren`kleri ortasında ayırmashılıqtı anıq seziwge boladı. Mısalı: jıl, jıraq, biz, dizim, jul, ju`r so`zlerinde dawıslılar o`zlerinin` ta`biyiy halına, tiykarg`ı ren`kine ju`da` jaqın aytılsa, qısqart, kisen, qutqar, ku`tken sıyaqlı so`zlerde ı, i, u, u` dawıslıları ku`shli reduktsiyag`a ushırap ju`da` qısqa aytıladı. Dawıslı seslerdin` u`nleslik nızamı boyınsha birinshi buwında o yamasa o` erinlik dawıslılarının` birewi kelse, ekinshi buwındag`ı ı sesi u sesine aylanıp, birinshi buwında o` yamasa u` seslerinin` birewi kelse, ekinshi buwındag`ı i sesi u` sesine aylanıp aytıladı. Dawıslılardın` bulay aytılıwı orfoepiyalıq qa`dege sa`ykes bolıp tabıladı.
Dawıslı seslerge qarag`anda da dawıssız sesler qon`sılas seslerdin` ta`sirine ko`birek ushıraydı. Dawıssız sesler qon`sılas kelgen dawıslılardın` ın`g`ayına qaray birde juwan, birde jin`ishke, birde juwan ha`m erinlik, birde jin`ishke ha`m erinlik bolıp aytıladı. Mısalı: tas-tes, tor-to`r, tıs-tis, tus-tu`s so`zlerin salıstırın`ız. Bul mısallarda dawıssızlardın` ha`r tu`rli ren`klerinde aytılıwı fonetikalıq jag`daylarg`a (qon`sılas dawıslılardın` juwan, jin`ishke yamasa erinlik bolıwına) baylanıslı bolıp otır. Sonlıqtan da dawıssızlardın` juwan, jin`ishkeligi yamasa erinlik bolıwı qaraqalpaq tilinde fonetikalıq xızmet atqamaydı, al olar tek bir fonemanın` ha`r tu`rli ren`kleri bolıp sanaladı. Orıs tilinde dawıssızlardın` juwan ya jin`ishkeligi fonetikalıq jag`dayg`a baylanıslı bolmaydı ha`m ol o`zgeshelik (dawıssızlardın` juwan ya jin`ishkeligi) so`zlerdin` ma`nisin o`zgertiwge sebepshi bolıp, fonematikalıq xızmet atqaradı. Solay etip orıs tilinde dawıssızdın` juwan ha`m jin`ishke bolıp aytılıwı ha`r tu`rli fonemalardı payda etedi. Mısalı: brat-brat', ves-ves' so`zlerinin` aqırındag`ı m ha`m s seslerinin` birde juwan (brat, ves so`zlerinde), birde jin`ishke (brat', ves' so`zlerinde) aytılıwına sebepshi bolarlıqtay hesh qanday fonetikalıq jag`day joq. Dawıslılardın` juwan ya jin`ishkeligi fonetikalıq jag`daylardan g`a`rezsiz bolıp, ol orıs tilinin` da`stu`rine baylanıslı boladı.
Dawıssız seslerdin` durıs aytılıw qa`desi jo`ninde so`z bolg`anda olardın` u`nleslik nızamı da so`zsiz esapqa alınıwı kerek. (bul jo`ninde 52-53-54 paragraflarda aytılg`anlıqtan, bul jerde arnawlı toqtamaymız). Sonday-aq dawıssız sesler so`zlerdin` qaysı pozitsiyasında (basında, ortasında, aqırında) keliwine qaray o`zlerinin` o`zgeshelikleri menen aytılıwı mu`mkin. Ma`selen, ayırım dawıssız sesler o`zlerinin` jabısın`qı bolıwına qaramastan so`zdin` ortasında, a`sirese eki dawıslının` arasında kelgende juwasın`qı tu`rde aytıladı. Mısalı: apa, taba, kepek, sebep, aqıl, saqal t.b. so`zlerde p, b, q fonemalarının` tiykarg`ı ren`kleri jabısın`qı bolıwına qaramastan, olar juwısın`qı tu`rde aytıladı.
Dawıssız seslerdin` ishinde v, f, s (ch) ts seslerinin` aytılıwı ayırıqsha itibarg`a ılayıq. Olar sırttan kirgen so`zlerde jumsaladı: v, s, ts orıs tilinen kirgen so`zlege, f sesi orıs tilinen ha`m arab-parsı tillerinen kirgen so`zlerde ushırasadı. Ol sesler ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy so`ylew tilinde orıs tilinin` orfoepiyalıq qa`desine jaqın tu`rde aytıladı. Orıs tilindegidey etip aytıw qaraqalpaq tilinin` orfoepiyası ushın qa`de etip qabıllag`an. Biraq imla qa`delerinen shetlewshilik, solay etip v, f, ts seslerin sa`ykes b, p, s, sh tu`rinde aytıw elege shekem qaraqalpaq tilinde so`ylewshi xalıqtın` a`dewir bo`leginde ushırasadı. Mısalı: vagon, fartuk, tsek sıyaqlı so`zlerdi bagon, partuk, yamasa parto`k, sex, tu`rinde aytadı. So`zdin` aqırında u`nli v sesinin` ornına f sesinin` aytılıwı orfoepiyalıq qa`dege sa`ykes keledi dep sanaladı. Mısalı: kollektiv-kollektip, aktiv-aktip, Ivanov-Ivanop. So`zlerdin` aqırında u`nlilerdin` ornına u`nsiz dawıssızlardın` almasıp aytılıwı orıs tili ushın da ta`n. qaraqalpaq tilinde bunday so`zlerge qosımtanın` u`nsiz dawıssızlardan baslang`an variantları jalg`anadı: kollektivke, kollektivge (emes), aktivtin`, aktivdin` (emes), Ivanovqa, Ivanovg`a (emes).
Paydalang’an a’debiyatlar:
Berdimuratov E.Qaraqalpaq tilinde is jurgiziw. No’kis 1996.
N.Mahmudov. A.Rafiev. Memleketlik tilde is ju’rgiziw. No’kis 2005.
Do'stlaringiz bilan baham: |
