Bob. Mahsulotining sifati nazorat qulish

1.1.  Mahsulot sifatini nazorat qilish usullari va mahsulot sifati 

tushunchasi va sifat ko`rsatkichlarini o`rganish. 

Sifatini  baxolashni  manbasining  biri  sifatida  nazariy  xisob-kitoblar 

xizmat qiladi. Lekin xisob-kitob baxolanishi eksperimental tasdiqga ega 

bo`lishi kerak, chnui natijaviy ma`lumotlar va modellar yaqinlashtirilgan 

ma`lumotlar  xisoblanadi.  Mikrominiatyurizatsiyasi  rivojlanishi  va 

mahsulotlarni  murakkablashib  ketishi  bilan  adekvat  modellarni  yaratish 

muammo  bo`lib  bormoqda.  Bundan  kelib  chiqib  mahsulotlarni  sifatini 

xaqiqatdan  ma`lumotlarni  katta  qismi  ularning  parametrlarini  nazorat 

qilish  yo`li  bilan  va  barcha  bosqichlarni  sinash  bilan  olinadi,  ya`ni 

normativ-texnologik  xujjatlarni  loyixalashdan  boshlab  va  reklamatsiya 

taxlillari  bilan  tamomlanadi  va  tayyor  mahsulot  sifati  xaqiqatdan 

xulosalar 

iste`molchilar 

tomonidan 

yakunlanadi. 

Mahsulotga 

qo`yiladigan talabning kelib chiqish xolati bo`yicha echiladi. 1.1-rasmda 

mahsulotlarni  loyixalash,  ishlab  chiqarish  va  ekspluatatsiyasi  ketma-

ketligi tasvirlangan bo`lib, bu mahsulotlarni ishlab chiqarishda rasmdan 

---

6 

 

ko`rinib turibdiki, mahsulotni siftini nazorat qilish quyidagi bosqichlarda 

amalga 

oshirilishi 

mumkin: 

loyixalash 

(mahsulotni 

barcha 

xususiyatlarini  ko`p  tomonlama  tadqiqi,  mahsulot  sifatini  belgilab 

beradi); 

mahsulotlar 

tayyorlanishida 

texnologik 

operatsiyalarni 

bajarilishi,  elektroradioelementlar  kirish  parametrlarini  nazorati  xam 

kiradi;  tayyor  mahsulotlarni  sinash  (mahsulotlarni  talab  qilinayotgan 

sifatga  attestatsiyalanishi);  ekspluatatsiya  (mahsulotni  NTX  talablariga 

mos  kelishi).  mahsulotning  “xayotiy”ssiklining  u  yoki  bu  bosqichida 

analiz  va  nazorat  o`tkazishsapvoli  (loyixalash,  ishlab  chiqarishga 

kirgizish, tayyorlash, ekspluatatsiya, remont, eksportga chiqarish, import 

kirgizish  va  x.k.).  Amaliyot  shuni  ko`rsatadiki,  mahsulotlarni  ishdan 

chiqishni  katta  qismi  mahsulotni  ishlab  chiqarishda  o`zlashtirilishida 

ro`y beradi. Katta xajmli ishlab chiqarishda va ekspluatatsiya jarayonida 

ishdan  chiqish  soni  keskin  kamayib  ketadi.  SHuning  uchun 

mahsulotlarni  loyixalanishidan  Mahsulotlarni  tayyorlash  davrida 

quyidagi  nazoratlar  farqlanadi:  tayyor  mahsulotlarni  yoki  yarim 

fabrikantlarni  nazorati  va  ularni  tayyorlanishini  texnologik  jarayonini 

(TJ) nazorati.  

Mahsulot yoki yarim fabrikantlar nazorati – bu mahsulot yoki yarim 

fabrikantlarni 

tayyorlanish 

davridagi 

nuqsonlarini 

aniqlashga 

yo`naltirilgan operatsiyalar yig`indisi. TJlarni nazorati ostida texnologik 

operatsiya yakunlangandan so`ng yoki bajarilish vaqtidagi jarayon yoki 

mahsulotni  operatsion  nazorati  tushuniladi.  Sinash  –  nazorat  shaklini 

asosi  sifatida  mahsulotlarni  sinash  nazorat  shaklini  asosi  sifatida 

deganda  mahsulotni  ishlab  turgan  vaqtidagi  turli  ta`sirlar  ostida 

mahsulotni sonli va sifat xarakteristikalarini eksperimental aniqlash 

Bunda 

sinalayotgan 

mahsulot, 

shuningdek 

ta`sirlar 

xam 

modellashtirilgan  bo`lishi  xam  mumkin.  Sinash  maqsadi  mahsulotlarni 

tayyorlash  va  loyixalash  etaplarida  turlicha  bo`lishi  mumkin.  Barcha 

mahsulotlarning  sinashning  asosiy  maqsadlariga  quyidagilarni  kiritish 

mumkin: yangi mahsulotlarni yaratishda optimal konstruktiv texnologik 

echimni  tanlash;  mahsulotni  kerakli  sifat  darajasiga  etkazish;  mahsulot 

sifatini  ishlab  chiarishga  etkazilgan  baxolash,  shuning  ishlab  chiqarish 

jarayonida  va  texnologik  xizmat  ko`rsatishda;  xalqaro  mahsulot 

---

7 

 

almashinishda mahsulotning sifatini kafolatlash. Sinov - sifatini effektiv 

ravishda  oshirish  vositasi  kabi  xizmat  qiladi,  chunki  u  quyidagilarni 

aniqlashga  yordam  beradi:  ekspluatatsiya  sharoitida  yuklatilgan 

funksiyalarni  buzilishiga  olib  keluvchi  mahsulotlarni  tayyorlash 

texnologiyasining 

va 

konstruksiyasining 

kamchiliklari; 

ishlab 

chiqarishga 

ruxsat 

etilgan 

konstruksiya 

yoki 

qabul 

qilingan 

texnologiyadan  chetga  chiqish;  texnologik  nazoratda  mavjud  bo`lgan 

usullar  yordamida  aniqlab  bo`lmaydigan  konstruksiya  elementlarining 

elementlarning  va  materiallarining  tasodifiy  yashirilgan  nuqsonlar; 

mahsulotni 

loyixalanayotgan 

konstruktiv-texnologik 

variantlarni 

ishnchliliygi va sifatini oshirish rezervlari. Ishlab chiqarishda mahsulotni 

sinashlarni  natijalari  bo`yicha  loyixalovchi  shaxs  sifatini  sifatini  payib 

ketish  sababini  o`rnatadi.  Agar  ushbu  sababini  aniqlash  imkoni 

bo`lmasa,  mahsulotni  nazorat  qilish  vositalarini  va  usullarini  va  ularni 

tayyorlashning 

TJ 

takomillishtiriladi. 

Ishlab 

chiqarilayotgan 

mahsulotlarni sifatini oshirish uchun, ularning tayyorlanishini oxirgi TJ 

operatsiyasida  dastlabki  sinovlar  o`tkaziladi.,  ushbu  yondashuv 

yashirilgan  nuqsoni  mavjud  bo`lgan  mahsulotni  aniqlashga  yordam 

beradi.  Ushbu  sinovlarning  rejimlari  shunday  tanlanadiki  ichki  nuqsoni 

mavjud bo`lgan maxsuotlarni ishdan chiqishini ta`minlash kerak bo`ladi 

va  shu  vaqtning  o`zida  ichki  nuqsoni  bo`lmagan  mahsulotni  ichki 

resurslarini ishdan chiqarmasligi kerak.  

Bundan  dastlabki  sinovlarni  texnologik  trenirovka  (termotokli 

trenirovka,  elektro  trenirovka,  termsikllar  bilan  trenirovka  va  x.k.) 

deyiladi.  Sinov  o`tkazishning  usul  va  programmasi  mahsulotning 

konkret  turi  va  qo`llanilish  maqsadi,  shuningdek  eksplutsatatsiya 

shartlari  bo`yicha  aniqlanadi.  Ularning  natijalarini  sinashda  va 

baxolashda korxona, tashkilot va aloxida mansabdor shaxslar mahsulotni 

iste`molchisi,  sinovchisi,  tayyorlab  beruchisi  sifatida  namoyon  bo`ladi. 

Ular  orasida  normal  o`zaro  aloqalar  quyidagilar  ishlab  chiqilgan  bo`lsa 

amalga  oshishi  mumkin:  yagona  texnik  til  (terminalogiya,  sinov 

qurilmalari va usullarining sinflanishi); maxsus texnik xujjatlarni tarkibi 

va shakli (standartlar, usullar, dasturlar, grafiklar, xulosalar, protokollar 

va  x.k.);  sinash  uchun  qurilmalar  va  usullarga  umumiy  talablar;  sinov 

---

8 

 

o`tkazish  tartibi;  korxonalarning  majburiyati  va  xuquqlarining  xolati. 

YUqorida  sanab  o`tilgan  barcha  tashkiliy  talablar  standartlashtirish 

ob`ektlari xisoblanadi. Barcha mahsulotlarga tegishli bo`lgan standart va 

uslubiyatlar  yagona  normativ  –  metodik  xujjatlar  majmuasini  barpo 

qiladi.  Ushbu  xujjatlar  eng  avvalo  tarmoqlar  darajasidagi  umum  davlat 

miqiyosida  loyixalanadi.  Mavjud  bo`lgan  korxona  va  sinov  o`tkazish 

texnologiyalari  mavjud  bo`lgan  quyidagilar  standartlanishi  kerak 

bo`ladi:  

1) mahsulot sinovlarining talablari;  

2) sinov o`tkazilish jarayoni;  

3) sinov usullari va qurilmalari;  

4) sinovni rejalashtirilishi.  

SHuni  ta`kidlash  kerakki,  mahsulot  tayyorlashni  TJ  va  loyixalash 

jarayonini nazorat qilish effektivligini oshirish tayyor mahsulotni sinash 

axamiyatini.Integral sxemalar va yarimo`tkazgichli mahsulotlar bazasida 

yaratilgan  zamonaviy  asboblar  fizik-texnologik  nuqtai  nazaridan 

murakkab struktura kabi nomoyon bo`ladi, ya`ni yarimo`tkazgichlardan, 

dielektriklardan,  metall  va  rezistiv  qatlam  yoki  plyonkalardan  tashkil 

topgan  bo`lib  ularda  modda  almashinish  jarayonlari  (diffuziya, 

elektrdiffuziya),  turli  metallarni  o`zaro  va  atrof  muxit  bilan  kimyoviy 

tasirlashuvlari  (oksidlanish  reaksiyalari,  almashinish,  qayta  tiklanish  va 

x.k.), kristallik strukturani o`zgarishi (kristallanish, kristalsizlanish) ro`y 

beradi.  SHu  vaqtning  o`zida  asbob  konstruksiyasining  detallarida 

issiqlik almashinish, magnit va elektr maydon paydo bo`lishi, plastik va 

qattiqdeformatsiyalar ro`y berish jarayonlari kechadi.  

Bu  jarayonlar  qaytuvchan  va  qaytmas  xarakterga  ega.  Agar 

mahsulotga  ta`sir  qilayotgan  ta`sirlarni  olib  tashlansa  uning 

parametrlari 

dastlabki 

parametrlarga 

qaytsa 

bunday 

jarayonni 

qaytuvchan jarayon deb nomlaymiz. Agar  mahsulotga ta`sir qilayotgan 

ta`sirlarni  olib  tashlagandan  so`ng  dastlabki  xolatga  qaytmasa,  bunday 

mahsulotning  fizik  strukturasida  qaytmas  jarayon  yuz  berganligini 

anglatadi.  Real  sharoitlarda  asboblarda  qaytuvchan  va  qaytmas 

---

9 

 

jarayonlar  yuz  beradi.  SHu  vaqtning  o`zida  shuni  yodda  tutish  kerakki 

konstruksiya  detallarining  ayrimlarini  emirilishi  va  materiallarning 

eskirishi  natijasida  mahsulotning  ishchi  faoliyatini  yo`qotilishi 

nostabillik  yoki  degradatsiyaga  olib  keladi.  Eskirish  so`zining 

ma`nosida  –  mahsulotni  ekspluatatsiyasi,  tashilishi  va  saqlanishi 

jarayonida  material  xususiyatining  qaytmas  o`zgarish  jarayoniga 

aytiladi.  Eskirish  –  bu  asbob  elementlarini  bir  –  biri  bilan  ishqalanishi 

yoki elektr toki ta`siri ostida elementlarning maxsus buzilish ko`rinishi 

xisoblanadi.  

---

10 

 

Asboblar  konstruksiyasining  detallarida  va  elementlarning  fizik 

strukturasida  ro`y  berayotgan  o`zgarishlar  ta`siriga  bog`liq.  Ushbu 

ta`sirlar  tabiati  turlicha,  chunki  mahsulotni  ekspluatatsiya  sharoitlari 

xam turlicha bo`ladi. Ekspluatatsiya sharoimahsulottlariga ko`ra er usti, 

kemadagi  va  samalyotdagi,  shuningdek  qatoriga  kosmik  mahsulotlarga 

ajratishimiz  mumkin.  mahsulotlarning  stabil  ishlashi  ularning  turli 

ta`sirlarga  bardoshliligiga  xam  bog`liq.  Ta`sirlar  klassifikatsiyasi. 

Mahsulotlarga  ta`sir  qilayotgan  barcha  ta`sirlarni  tashqi  va  ichkilarga 

(2.1 

- 

rasm) ajratishimiz mumkin. Tashqi ta`sirlar – mahsulotni ekspluatatsiya 

rejimiga  bog`liq  emas  va  mahsulotni  saqlash  sharoiti,  transportirovkasi 

va  ekspluatatsiyasi  bilan  aniqlanadi.tashqi  ta`sirlar  tabiiy  ta`sirlarga  va 

ob`ekt  ta`sirlariga  bo`linadi,  ularning  tarkibida  mahsulot  xaqida 

ma`lumot  mavjud  bo`ladi.  Tabiiy  ta`sirlar  deganda,  ob`ekt  joylashgan 

joydagi  atrof  muxit  xolati  sababi  bilan  kelib  chiqadigan  klimatik, 

---

11 

 

biologik,  kosmik  va  mexanik  ta`sirlar  yig`indisi  tushuniladi.  Mahsulot 

o`rnatilgan  ob`ekt  ta`siri,  uning  ishlashi  bilan  bog`liq.  Bunday 

ta`sirlarga  klimatik,  mexanik,  radiatsion  va  x.k.;  elektr  va  magnit 

maydonlar  kiradi.  Sanab  o`tilganlar  ichida  eng  muximi  mexanik  ta`sir 

xisoblanadi. Ichki ta`sirlar mahsulotni ishlash rejimi bilan aniqlanadiva 

yuklama  bilan  xarakterlanadi,  misol  uchun  mahsulotni  ishlashi  bilan 

bog`liq bo`lgan elektr va mexanik ta`sirlar.  

Mahsulotlar  zanjirlaridagi  elektr  signallarni  o`zgartirishi  va 

shakillantirishi  kerakligi  sababli  kelib  chiqadigan  elektr  yuklamalar 

mahsulotni eskirishiga olib keladigan issiqlik, elektr va elektr kimyoviy 

jarayonlarni uyg`otadi. Mexanik yuklamalar mahsulotlarda turli chiziqli 

kengayishga ega bo`lgan temperatura koeffitsientli materiallar birlashuvi 

bilan bog`liq. 

Sub`ektiv  faktorlar  mahsulotni  loyixalash,  ishlab  chiqarish  va 

ekspluatatsiya  etaplarida  odam  faoliyatini  xarakterlaydi.  Ushbu 

faktorlarning  ta`siri  loyixalash,  ishlab  chiqarish  va  ekspluatatsiya 

xatoliklari xisoblanadi, bu esa mahsulotda nuqson paydo bo`lishiga olib 

keladi.  Ushbu  nuqsonlarga  ob`ektiv  faktorlarning  ta`siri  natijasida 

mahsulotni ishchi faoliyati qisman yoki to`liq yo`qotiladi. Mahsulotning 

ishlash  faoliyatiga  ob`ektiv  va  sub`ektiv  faktorlarning  ta`siri  bir  – 

biridan  farq  qiladi.  Ob`ektiv  faktorlarning  ta`siri  natijasida  ularning 

soniy  qiymatiga  bog`liq.  SHunday  qilib  mahsulotni  ishdan  chiqishga 

olib keluvchi, mahsulot ichidagi fizik – kimyoviy jarayonlardir, tabiiyki 

ob`ektiv faktorlarning yuqori darajali ko`rsatgichida kechadi. Sub`ektiv 

faktorlarning  mavjudligi  sababli  loyixalanayotgan  mahsulotni  ob`ektiv 

faktorlari  ta`siri  barqarorligi  susayadi,  buning  natijasida  oxirgilarning 

chegaraviy  ruxsat  etilgan  qiymati  kamayadi,  bunda  mahsulotning 

---

12 

 

ishonchliligi  va  sifati  pasayadi.  Sub`ektiv  faktorlar  ta`sirining  negativ 

natijalari  loyixalovchi  va  yaxlit  mahsulot  tayyorlovchilardan  yashirin 

bo`ladi.  Ularni  aniqlash  uchun  mahsulotning  “hayot”iy  faoliyatining 

butunssiklida  turli  xil  nazorat  va  sinovlar  amalga  oshiriladi.  Klimatik 

ta`sirlar. Mahsulot ekspluatatsiyasi davrida klimatik ta`sirlarni tabiiy va 

sun`iylarga  ajratish  mumkin.  Tabiiy  klimatik  ta`sirlar  o`z  tarkibiga 

xaroratni,  namlikni,  shamolni,  atmosfera  bosimini  va  x.k.  larni  oluvchi 

ob  –  xavo  sharoitlaridan  aniqlanadi.  Sun`iy  klimatik  ta`sirlar 

mahsulotni  ishlash  natijasida  paydo  bo`ladi  va  yonida  joylashgan 

ob`ektlar  natijasida  vujudga  keladi.  Tabiiy  klimatik  faktorlarni 

shakillantirish.  Mahsulotga  texnik  sharoitni  tuzishda,  shuningdek  tabiiy 

klimatik ta`sirlarni uslubiyati va dasturini odatda iqlim deb nomlashadi.  

Uzoq  vaqt  davomida  er  yuzining  istalgan  qismidagi  o`rtacha 

klimatik  faktorlar  xisobga  olinadi.  Aniq  bir  xududda  iqlimni 

shakillanishi  radiatsion  jarayonlar,  atmosferassirkulyasiyasi,namlik 

almashinuvi  ta`siri  ostida  shakillanadi  va  Erning  issiqlik  va  suv 

balansini 

belgilaydi. 

Radiatsion 

jarayon 

quyosh 

energiyasi 

radiatsiyasining  sarflanishini  xisobga  oluvchi  R  radiatsion  balans 

taqsimlanishini  xarakterlaydi.  Radiatsion  balansning  tashkiliy  qismlari 

bo`lib  to`g`ridan  –  to`g`ri  (Q)  va  sochilgan  (q)  quyosh  radiatsiyasi 

xisoblanadi,  shuningdek  Erning  effektiv  nurlanishi  (E).  Erning  effektiv 

nurlanishi deganda – atmosfera va er yuzasi nurlanishlarining qarama – 

qarshi yo`nalganliklarining ayrimasi tushuniladi. Quyosh energiyasining  

son  bilan  xarakterlanadi,  “alьbedo”radiatsiyasini  qaytishini  tushishiga 

nisbati  deb nomlanadi va odatda protsentlarda ifodalanadi. “Alьbedo” er 

yuzasining fizik – geografik shart sharoitidan kelib chiqadi, ya`ni dengiz 

yaqinligi,  dengiz  oqimining  yo`nalganligi,  tog`  tizmalari,  xudud 

balandligidan  kelib  chiqadi  deyishimiz  mumkin.  -1)E.Radiatsion 

balans tenglamasi: R=(Q+q)*(a-1)E  

---

13 

 

Erning  aloxida  xududlarida  radiatsion  jarayonlarni  ko`p  sonli 

tadqiqotlari  asosida  radiatsion  balansni  ko`rsatib  beruvchi  jaxon  kartasi 

tuzilgan.  Xavo  ochiq  bo`lgan  quyoshli  kunda  radiatsiya  summasining 

qiymati  o`zgarmas  bo`lishi  xam  aniqlangan,  bu  xolat  asosan  xudud 

kengligi fasl bilan aniqlanadi.  

Atmosferassirkulyasiyasi  –  bu  xavo  massalarining  xarakatlanishi 

(tarkibida  issiqlik  va  namlik  bo`lgan  oqimlar),  shuningdek  turli  xavo 

massalari  orasida  yuzalar  ajralishini  yuzaga  kelishi  bilan  kechadigan 

ularning xususiyatlarini o`zgarishi. 

 Atmosferaningumumiyssirkulyasiyasining  asosiy  sababi  –  bu  er 

aylanishi va Er shari yuzasini Quyosh tomonidan bir xilda isitilmasligi. 

Bundan  tashqari,  atmosfera  umumiyssirkulyasiyasiga  Er  yuzasining 

landshaftini  o`zgarishi  xam  ta`sir  qiladi,  ya`ni  erdan  qaytgan  issiqlik 

oqimining doimiy ta`sir qiluvchi turbulent kuch keltirib chiqaradi.