Kirish. Hom-ashyo mahsulotlar tavsifi 4

2. Hom-ashyo mahsulotlar tavsifi

Ammoniy nitrat NH₄NO₃ ni ammiakli selitra deb ham yuritiladi. Ma’lumki, ammoniy nitrat – ammiak va nitrat kislotasining o‘zaro ta’sirlashuv jarayonida hosil bo‘ladi.

Ammiak (NH₃) - rangsiz, o‘tkir hidli gaz, suyuqlanish temperaturasi -33^oC. Suvda erib, ammoniy gidroksid (NH₄OH) hosil qiladi. Ammiak 900^oC dan yuqori temperaturada qizdirilganda havo kislorodi ta’sirida oksidlanib suv bug‘i bilan elementar azotga parchalanadi. Katalizatorlar ishtirokida 800^oC temperaturada oksidlanib, suv bug‘i bilan azot (I)-oksid hosil (N₂O) qiladi.
Ammiak yoki uning suvdagi eritmasining kislotalar bilan reaksiyaga kirishishi natijasida ammoniy tuzlari hosil bo‘ladi:
NH₃ + HNO₃  NH₄NO₃ — ammoniy nitrat yoki ammiakli selitra
2NH₄OH + H₂SO₄  (NH₄)₂SO₄ + 2H₂O ammoniy sulfat
NH₃ + HCl  NH₄Cl — ammoniy xlorid
Ammiak xalq xo‘jaligining turli sohalarida ko‘p ishlatiladi.
Suyuq texnik ammiak GOST 6221-90 ga ko’ra quyidagi ko’rsatgichlarga ega:

Ko‘rsatgichlar nomi	A	Ak	B
Ammiakning massa ulushi %, kamida	99.9	99.6	99.6
Azotning massa uushi %, kamida	-	82	82
Suvning massa ulushi (bug’latilgandan keyin qoldiq) %	-	0.2-0.4	0.2-0.4
Suvning massa ulushi (Fisher usulida) %, ko’p emas	0.1	-	-
Moyning massa ulushi, mg/dm^3, ko’p emas	2	2	8
Temirning massa ulushi, mg/dm^3, ko’p emas	1	1	2
Umumiy xlorning massa ulushi, mln^-1(mg/kg), ko’p emas	-	0.5	-
Uglerod (IV) - oksidning massa ulushi, mln^-1(mg/kg)	-	40	-

Nitrat kislota (HNO₃) - zichligi 1,53 g/sm³, qaynash temperaturasi +86°C ga teng rangsiz suyuqlik. U suv bilan har qanday nisbatda aralashadi. Odatda tarkibida 68% HNO₃ bo‘lgan, zichligi 1,4 g/sm³ ga teng konsentrlangan nitrat kislota ishlatiladi. Nitrat kislota tutunsiz porox, portlovchi moddalar, mineral o‘g‘itlar, organik bo‘yoqlar, sellyuloza laklari, kinoplyonkalar va sulfat kislota ishlab chiqarishda ishlatiladi.

Suyuq nitrat kislota, asosan azotli o‘g‘itlar, azotli tuzlar olishda, po‘lat buyumlarni xromlashda, poligrafiya sanoatida ishlatiladi. Azot oksidlarining HNO₃ dagi eritmasi nitrooleum deyiladi. Nitrat kislota kuchli kislotalar jumlasiga kiradi. U oksidlash xossalari nihoyatda kuchliligi bilan ajralib turadi.
Konsentrlangan nitrat kislota metallar bilan o‘zaro ta’sir ettirilganda aytarilib NO₂ ga aylanadi, suyultirilgan nitrat kislota qaytarilib NO ga, juda suyultirilgan nitrat kislota esa Zn yoki Mg kabi aktiv metallar ta’sirida qaytarilib N₂ ga aylanadi.
Sanoatda GOST 53789-2010 ga ko‘ra konsentrlanmagan nitrat kislotaning 3 xil sorti ishlab chiqariladi.
Konsentrlanmagan nitrat kislota quyidagi talablarga javob berishi kerak:

Nomlanishi	Oliy	1-nav	2-nav
Tashqi ko’rinishi	Mexanik qo’shimchalarsiz bo’lgan rangsiz yoki biroz sarg’ish suyuqlik
HNO3 ning minimal miqdori, %	57	56	46
Azot oksidlarining (N2O4 hisobida) maksimal miqdori, %	0.07	0.10	0.20
Kuydirishdan keyin qattiq qoldiqning maksimal miqdori	0.004	0.020	0.050

Nitrat kislota – kuchli oksidlovchi. Konsentrlangan nitrat kislota metallarning ko‘p qismini ularga muvofiq keladigan oksidlar va nitratlarga aylantiradi. Ayrim metallar, masalan Al, Fe, Cr nitrat kislota bilan ta’sirlashganda metall sirtida kislotaning ta’siriga chidamli oksid qatlamlari hosil qiladi. Ko‘pgina organik birikmalar nitrat kislota ta’sirida parchalanadi, ulardan ayrimlari konsentrlangan nitrat kislotada yonishi ham mumkin. Konsentrlangan nitrat kislota siklik organik birikmalar bilan ta’sirlashganda ulardagi vodorod atomlari o‘rnini nitroguruh oladi va nitroorganik birikmalar hosil qiladi. Gidroksil guruhli organik birikmalar bilan efirlar hosil qiladi.

Nitrat kislota sanoatda ham, xalq xo‘jaligining boshqa tarmoqlarida ham keng ko‘lamda ishlatiladi. Ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha u sulfat kislotadan keyingi ikkinchi o‘rinni egallaydi. Ishlab chiqariladigan nitrat kislotaning ko‘p qismi o‘g‘itlar, portlovchi moddalar, raketa yoqilg‘ilari ishlab chiqarishga sarflanadi. Bundan tashqari u sulfat kislota (nitroza usuli), sintetik bo‘yoqlar, turli xil plastmassalar, nitrosellyuloza, sintetik tolalar ishlab chiqarishda ishlatiladi.