Олий укув юртлари тарих факультети талабалари учун дарслик Укув дастурлари, дарсли аларини



Download 3,05 Mb.
bet57/64
Sana23.02.2022
Hajmi3,05 Mb.
#147241
1   ...   53   54   55   56   57   58   59   60   ...   64
Bog'liq
Китоб тарихий география

Фаёзтепа



Кушон даври Шимолий Бактрия шахарлари. Мил. авв. I- милодий III асрлар Шимолий Бактрия шахарларининг гуллаб- яшнаган даври булди. Айнан мана шу даврда типологик жихатдан турлича булган, турли вазифаларни бажарган шахарлар пайдо булади. Бактриядаги сиёсий ва иктисодий баркарорлик, айникса, бу худудларнинг Кушон давлати таркибига кириши бу жараёнга имконият яратган эди. Бактриянинг купгина шахарлари мухим карвон йуллари буйларида, дарёдан утиш жойларида, савдо йуллари чоррахаларида пайдо булади. Таъкидлаш жоизки,
уларнинг шаклланиши турли йуллар билан булиб утган.
269
В.М.Массоннинг фикрича, Шимолий Бактриянинг кушон даври шахарлари икки хил йул билан пайдо булган. Уларнинг айримлари ахолининг аста-секин купайиши натижасида уз-узидан пайдо булган булса, айримлари эса доимий режа асосида марказий хокимиятнинг марказга интилиш сиёсати натижасида пайдо булган.
Кушон даври Шимолий Бактрия шахарларининг шаклланиш жараёни, уларнинг тархи ва тузилиши куп холларда унинг асосига, илгари ахоли яшаган манзилгохга боглик булган. Бу холатни археологик маълумотлар асосида урганган. Э.В.Ртвеладзе уз асослари билан фаркланувчи шахарларнинг куйидаги учта гурухини ажратади:

  1. Ахамонийлар даврига бориб такаладиган, кадимги асосга эга булган куп катламли шахарлар (Жондавлаттепа, Калаимир, Хдйитободтепа ва балки Термиз);

  2. Юнон-Бактрия ёки Салавкийлар даврига бориб такаладиган шахарлар (Далварзинтепа, Кайкубодшох, Саксонохур, Термиз, Шахринав(?), Холчаён);

  3. Юечжи ёки Кушон даврида пайдо булган шахарлар (кичкина шахарларнинг асосий кисми ва Будрач, Зартепа, Гаров- калъа (Яван), Калламинор (Денов ёнида), Шохтепа ва бошк.).

Кушон даври шахарларининг келиб чикиши ва шаклланиш жараёнини Далварзинтепа нисбатан яхши акс эттиради. Унинг дастлабки асоси мил. авв. III асрда кухна шахарнинг жануби- шаркий кисмида, икки томондан кадимги ирмок утиб турган балан тепаликда пайдо булади. Бу ирмоклардан хандак сифатида фойдаланилган. Кейинрок, юнон-бактрия даврида бу булак 2 метрдан ошик калинликдаги пахса девор билан ураб олинади ва майдони 3 гектардан зиёд калъага айланади. Унинг шимолида эса таркок режага эга мустахкамланмаган кишлок пайдо булади.
Афтидан, мил. авв. I асрнинг иккинчи ярми ёки милодий I аср бошларида дастлабки марказ урнида калинлиги 7 метрли девор ва хандак билан ураб олинган мустахкам калъа шаклланади. Мустахкамланмаган манзилгох шахарга айланади. Бу шахар аник тугри бурчакли режаси ва шу режа асосидаги деворлари билан ажралиб туради. Унинг ичида жадаллик билан курилишлар олиб борилади. Шу даврдан бошлаб Далварзинтепа тарихида янги давр - шахар даври бошланади. Далварзиннинг кейинги ривожланиши Кушон даврига тугри келади. Яъни, хашаматли турар-жой иншоотлари, ибодатхоналар, ишлаб чикариш махаллари барпо
270
этилиб, деворлар мустахкамланади. Шунингдек, бир томонида диний ва дафн маросимларига оид иншоотлар, иккинчи томонига кишлок хужалиги билан боглик мулклар марказлашган каттагина шахар олди кисми шаклланади. Далварзинтепа умумий худудининг 34 фоизини мудофаа иншоотлари, 41 фоизини асосий истикомат кисми, 7 фоизини майдонлар ва кучалар, 18 фоизини бошка бинолар эгаллаган деб тахмин килинади. Бу ердан ибодатхоналар, шахар ахолисининг уйлари, ишлаб чикариш устахоналари, шахар майдонлари ва ховузлар, сув тармоклари тизими, куча тармоклари казиб очилган ва урганилган.
Киёсий тахлил учун солиштириб курадиган булсак,
VJ
С.П.Толстовнинг ёзишича, Урта Осиё шахарлари усиб чикадиган бошлангич асос бир томондан - refugium (лотинча, мустахкамланмаган, хавф тугилган пайтида ахоли панагохи) ва иккинчи томондан - бозор хисобланади. Е.Е.Неразикнинг таъкидлашича, калъа атрофида шахарларнинг шаклланиши Хоразм учун ривожланишнинг энг таркалган усулларидан бири эди. Парфия ва Маргиёнанинг хам купгина шахарлари асосини мустахкам кисм - калъа ташкил этган.
Жанубий Сугдиёнанинг антик даврга оид катор кухна шахарлари - Калъаи Захоки Марон, Шуллуктепа, Кухна Фазли, Киндиклитепа кабиларнинг хам дастлабки асосини мустахкамланган калъа ва миноралар ташкил этган.
Демак, Урта Осиёнинг бошка худудларида булгани каби, Шимолий Бактрияда хам шахарларнинг шаклланиши асосан калъадан бошланган. Шунинг учун хам, кушон даври барча шахарларда илгариги мустахкамланган манзилгох асоси булган калъалар мавжудлиги тасодифий хол эмас, деб хулоса чикариш максадга мувофикдир. Бу холат курилиш услубларидаги махаллий анъаналар антик даврда хам давом этганлигидан далолат беради.
Антик даврда Шимолий Бактрияда тархий тузилиши аник тугри бурчакли ва турт кисмли (калъа, шахарнинг узи, шахар олди ва атроф) шахар ва шахарчалар куп таркалган. Ташки режавий тузилиши нотекис булган шахарлар кам учрайди. Тугри бурчакли шахарлар негизини ягона шахарсозлик анъаналари хамда кайсидир маънода, кушон даври ижтимоий ва маданий меъёрлари ташкил этган булса, нотугри режа асосидаги шахарлар мустахкам калъалар ёнида, уз-узидан, ахоли усиши натижасида пайдо булиб, уларнинг сохиблари мавжуд чегараларга мослашганлар.
Куплаб кушон калъалари олдинги давр билан генетик боглик булган. Улар мустахкамланган кургон-марказ урнида шаклланиб улардан ташки куринишини хам мерос килиб олган (Далварзинтепа, Термиз, Кампиртепа). Уларнинг айримлари (Будрачдаги Окмозортепа, Зартепа, Хайрободтепа) аввал бошдаёк калъа сифатида шаклланган булиши хам мумкин. Бу калъалар бир- бирларидан улчамлари ва шахар курилиши тартибида жойлашуви билан фаркланади. Тадкикотчиларнинг фикрига кура, калъаларнинг ахамияти шахарларнинг вазифалари ва улчамлари билан белгиланиб, бир катор омиллар, хусусан, табиий шароитлар хам хисобга олинган. Купчилик калъалар шахарнинг бир бурчагига жойлашиб, тулик шахар курилиши тизимига кирган. Айрим холларда калъа кухна шахарнинг бир бурчагида жойлашиб шахар деворлари чегарасидан чикиб турган (Далварзин, Арпапоятепа). Баъзи калъалар кухна шахарнинг марказида (Ялангтуштепа, Еаровкалъа, Дилбаржин), айримлари эса шахарнинг асосий кисмидан алохида ёки дарё буйида жойлашган (Термиз, Кампиртепа).
Кухна шахарларнинг калъалари улчамлари ва режавий тузилиши жихатдан хам бир-биридан фаркланган. Мисол учун тугри бурчакли (Кампиртепа, Термиз), турт бурчакли (Зартепа, Окмозотепа, Хайрободтепа), купбурчакли (Далварзинтепа). Шахарларнинг маъмурий-худудий жойлашувига караб улардаги кургонлар турли вазифаларни бажарганлар. Таъкидлаш жоизки, купгина калъалар харбий-мудофаа хусусиятига эга булган.
Урта Осиёнинг бошка кухна шахарлари калъалари билан киёсий тахлил килсак, улар кушон даврида бошкачарок тузилишига эга булган. Мисол учун, Тупроккалъанинг сунгги антик давр калъасида сарой, оташкада ва харбийлар билан боглик бир неча иншоотлар булган. Кадимий Марвнинг калъаси Эрккалъада эса, шох саройи, хизматчилар хоналари ва маъмурий иншоотлар жойлашган. Г.А.Пугаченкованинг тахминларига кура, Урта Осиё антик давр шахарларининг калъалари маъмурий бинолар марказлашган жой булиб бу ерда хукмдор хузуридаги хизматкорлар, омборхоналар, гарнизон иншоотлари жойлашган. Хуллас, Урта Осиёнинг антик давр катта купчилик кухна шахарларида калъа асосий ахамиятга эга булган булсада, Хоразмнинг бу давр айрим шахарлари калъасиз булган. Аммо, антик давр Бактриясининг калъалари кухна шахарларнинг, кургонларнинг ва хатто кишлок манзилгохларининг ажралмас кисми эди.
Антик давр Шимолий Бактрия шахарлари хаётида шахристонлар хам мухим ахамиятга эга эди. Антик давр шахристонларининг илдизлари бронза даври манзилгохларининг мустахкамланмаган кисми ва ахамоний-бактрия даврининг илк шахарлари асосий турар-жойларини деворлар билан ураб олинган даврга бориб такалади. Илдизлари жихатдан улар бир-бирлари билан чамбарчас богликлиги аник. Аммо, бажарган вазифаси нуктаи назаридан улар турлича булган. Хусусан, дастлабки давр шахарлари шахристони факат турар-жой кисми ва эхтимол ибодатхонадан иборат булган булса, кейинчалик, яъни, Кушон даврига келиб турар-жойлар, хунармандчилик ишлаб чикариш, мафкуравий ва савдо-сотик бир ерга тупланган жойга айланади.
Шахристонларнинг шакли тугри бурчакли, айрим холларда туртбурчак ёки купбурчаклидир. Кушон даврида пайдо булган ёки кайта курилган шахарларнинг шахристонлари катъий геометрик режа асосда курилган. Чунки, улар жойлардаги табиий шароит хисобга олинган холда олдиндан режалаштирилиб бутёд этилган. Уларнинг калъаларга нисбатан жойлашувида хам турли: географик, харбий ва иктисодий омиллар хисобга олинган. Кушон даврида шахристонлар асосан калъадан шимол ва шимоли-шарк томонда, айрим холларда жануби-шарк томонда жойлашиб, чукур ва кенг хандаклар ва минорали мустахкам деворлар билан ураб олинган.
Далварзинтепа шахристонини мисол тарикасида келтирадиган булсак, кухна шахар маркази кенг куча билан икки асосий кисмга булинган. Бу куча шахар дарвозасидан бошланиб, унчалик катта булмаган майдонга чиккан. Майдон эса бой ва хашаматли бинолар билан куршалган. Марказий кучадан икки томонга куча ва тор кучалар утган. Аммо, уларнинг тузилишида мунтазамлик йук. Далварзинтепа махаллалари табакачилик асосида бунёд этилган булиши мумкин. Аммо, улар нечта уйлардан иборат булганлиги номаълум.
Хуллас, кухна шахарлар шахристонларининг махаллаларга булиниши антик даврда хам давом этади. Кухна шахарлар куп холларда аник режа асосида, бир неча кисмдан иборат бунёд этилган булиб, хар бир кисмнинг муайян вазифаси бор эди. Ушбу кисмлар шахарлар худудларида жойлашиб, улар жойлашувида табиий-географик ва харбий-сиёсий вазиятлар хамда шарт- шароитлар хисобга олинган.
Антик давр Шимолий Бактрия шахарлари маъмурий, харбий- сиёсий ва мафкуравий марказ булибгина колмасдан савдо-сотик ва хунармандчилик марказлашган худуд хам хисобланган. Чжан Цзяннинг мил. авв. II асрнинг урталарига оид маълумотларига кура, Дахя (Бактрия) ахолиси савдо-сотикда нихоятда мохир, мамлакатнинг пойтахтида эса хар хил махсулотларга бой булган бозор мавжуд эди.
Урта ер денгизи мамлакатларини Узок Шарк билан богловчи Буюк ипак йулининг ушбу худудлардан утиши халкаро савдонинг ривожланиши учун кенг имкониятлар яратган эди. Птоломей тасвирлаган бу йулнинг бир тармоги Бактрадан шимолга, Амударё оркали Тармитадан утиб шимоли-шаркка кайрилган ва Сурхон вохаси буйлаб бориб Коратог оркали комадлар улкаси буйлаб Коратегин томонга кетган. Бу йулнинг бошка бир тармоги Тармитадан сунг Шерободдарё водийсидан утган ва Темир дарвоза оркали Сугдга олиб чиккан. Бу йул Урта Осиё в1 Шимолий Бактриянинг марказий ва шимолий ьилоятларини Хиндистон билан боглаб турган. Шимолий Бактрияни Парфия ва Хоразм билан богловчи дарё йулидан хам фойдаланилган. Чжан Цзяннинг маълумотларига кура, Чуй Шуй (Амударё) буйида савдогарлар ва сотувчилар яшаганлар. Улар уз молларини курукликдаги йулда хам сув йулида хам кушни давлатларга сотганлар.
Шимолий Бактриянинг айрим худудларини бирлаштириб турган ва ички савдода мухим ахамиятга эга булган бошка йуллар хам мавжуд булган. Улардан бири Амударё вохаси буйлаб утиб Шимолий Бактриянинг шаркий ва гарбий худудларини боглаган. Амударё буйларида жойлашган айрим манзилгохлар (Кампиртепа, Хотинрабод, Айвож) савдо марказлари ва балки, узига хос божхона маскани вазифасини бажарган булиши мумкин.
Вилоятдаги халкаро савдо алокаларининг йуналишлари ва тараккиёти хакида баъзи археологик топилмалар гувохлик беради. Булар Хиндистондан келтирилган - тарок, шахмат доналари, фол очадиган суяк, тилла буюмларнинг булаклари, фил суягидан ясалган нарсалар (Далварзинтепа); Римдан - шиша (Холчаён), мармар бош (Илонтепа), маскарон (махсус киёфани узгартирувчи буюм, меъморчиликда ишлатилган, Шахригулгул), Нерон тангаси (сестерций, Хайрободтепа); Мисрдан - такинчоклар ва туморлар,
улар Шимолий Бактриянинг кабристонларидан топилган (Бойсун, Бандихон, Кампиртепа, Тупхона), папирус (Кампиртепа); Хитойдан- ипак матолар парчалари (Кампиртепа, Холчаён), ойналар (Айритом, Бараттепа, Жанубий Тожикистон кабристонлари); Парфиядан - тангалар; Хоразмдан - айлана накш солиб ишланган идиш (Кампиртепа) кабилардир.
Хунармандчилик ишлаб чикариши савдо-сотикнинг, хусусан ички савдонинг жадаллик билан тараккий этишида мухим ахамиятга эга булди. Антик даврда Шимолий Бактриянинг кухна шахарларида кулолчиликка ихтисослашган махаллалар мавжуд булиб, уларда бир вактнинг узида бир нечта хумдонлар ишлаб турган. Улардаги идишларни пишириш хоналарида бир пиширишда юздан ортик идишлар сигдирилган. Кулолчилик хумдонларининг кишлокларда булмаганлиги ёки камлиги шундан далолат берадики, кулоллар уз махсулотлари билан нафакат шахар, балки, кишлок ахолисининг хам талаб-эхтиёжларини кондирган. Кухна шахарларда темирни кайта ишлайдиган хунармандчилик устахоналари хам булган. Улар темирдан хар хил буюмлар тайёрлаганлар. Термиздан т мирчилар махалласи аникланган. Темир ва мисни кайта ишлаш хунармандчилигининг колдиклари Шуртепадан хам аникланган.
Шимолий Бактрия шахарларида курилиш ишлари ва меъморчиликнинг юкори даражаси бу худудларда уз касбининг устаси булган курувчилар ва меъморлар булганлигидан далолат беради. Курилишда хом гишт ва пахса билан бир каторда Кушон даврида пишик гишт хам ишлатилган. Гишт пиширадиган хумдонлар Далварзинтепада аникланган. Айрим гиштлардан шахсий мухрлар излари кайд этилган. Бундан шундай хулоса чикариш мумкинки, гишт пиширувчи устахоналар буюртма буйича ишлашган.
Шимолий Бактриянинг шахар ва кишлокларида тукимачилик хунармандчилиги хам кенг таркалган. Казишмалар пайтида жуда куплаб урчук учлари топилганки, улар гилам, шолча ва мато тайёрлашда ишлатилган. Тукимачиликнинг кенг ривожланиши шундан далолат берадики, ихтисосликнинг бу тури факат майда, уй хунармандчилиги булиб колмасдан, кухна шахарларда йирик тукимачилик устахоналари булиб улар халкаро ва ички бозор учун махсулот чикарганлар. Тукимачи усталар булганлигини Далварзинтепа ва Кампиртепадан топилган шахсий мухрлар яна
275
бир марта исботлайди. Кухна шахар ва кишлокларда хунармандчиликнинг бошка куринишлари - заргарлик, тошга ишлов бериш, тегирмончилик (ун тортиш) ишлари хам ривожланган. Купгина шахарлардан танга пулларнинг топилиши пул зарб этиш яхши йулга куйилганидан далолат беради.
Хуллас, антик давр Шимолий Бактрия шахарлари уз тараккиётининг юкори боскичига кутарилган эди. Ёзма манбаларда Бактрия хакида «минг шахарлар улкаси», деб эслатиб утилиши хамда куп сонли археологик маълумотлар ушбу фикримизнинг далилидир. Антик даврда бу худудлардаги шахарлар тараккиёти учун купгина имкониятлар (ижтимоий-иктисодий, харбий-сиёсий, географик ва бошк.) мавжуд эди. Шахарлар куп холларда илгаридан белгилаб куйилган катъий режа асосда курилиб бир неча кисмдан иборат булган. Хар бир кисмнинг муайян бажарадиган вазифаси мавжуд эди. Шахарларнинг узи эса ижтимоий-иктисодий ва маданий марказ хисобланиб, сиёсий хаётда хам мухим ахамият касб этган. Тараккиёт конуниятларига кура, аввалги даврларда булгани каби, антик давр шахарлари давлатчилик тараккиётининг асосий омили булиб колаверди.

Download 3,05 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   53   54   55   56   57   58   59   60   ...   64




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish