Олий укув юртлари тарих факультети талабалари учун дарслик Укув дастурлари, дарсли аларини



Download 3,05 Mb.
bet59/64
Sana23.02.2022
Hajmi3,05 Mb.
#147241
1   ...   56   57   58   59   60   61   62   63   64
Bog'liq
Китоб тарихий география

Мусикачи аёллар тасвири



Тасвирларда асосан аёл мусикачилар булиб, улар куп холларда уд чалиб турган холатда ифодаланган. Антик давр мусика санъатида уд кенг таркалган булиб, шарк мусикашунос тадкикотчиларининг фикрича ушбу мусика асбоби даставвал Урта Осиёда пайдо булиб, кейинчалик бошка худудларга таркалган.
Антик даврдаги эллинлашув натижасида Бактрияда корокластика санъати пайдо булади. Тадкикотлар натижасида Бактрия усталарининг махаллий эътикодлар билан боглик куплаб хайкалчалари топилган. Шимолий Бактриядаги антик давр деярли барча ёдгорликларидан топилган хаёкалчалар асосан худолар, аёллар ва кисман хайвонлар тасвирларини ифодалайди.
Юечжи-кушон ва Буюк кушонлар даврига келиб Шимолий Бактрия бадиий маданиятининг турли жабхаларида юксалиш жараёнлари кузатилади. Бу юксалиш археологик тадкикотлар натижасида юзага чиккан деворий манзаралар, саройлар ва ибодатхоналарни безаб турган хайкаллар, айрим бой хонадонлардаги тасвирлар оркали уз исботини топади. Манзаралар асосан минерал буёкларга усимлик мойини аралаштириш оркали калин сувок устига туширилган.
Манзаралар ва тасвирлар мавзулари хилма-хил. Масалан, Холчаён саройидаги деворларда накшли манзаралардан ташкари (узум меваси ва барглари, гуллар) эллин куринишидаги иккита эркак боши хамда сочлари узига хос тарзда киртишланган монголоид иркига ухшаб кетувчи болянин1 бош кисми тасвирланган. Далварзиндаги Бактрия илохаси саройида эса кулларида бола кутариб илохага талпинаётган аёл ва эркак кохинлар, ёнида эркак киши турган от, уларга караб турган аёллар тасвирлари ифодаланган.
Далварзинтепадан куплаб аёл хайкалчаларининг бошлари топилган. Бундай хайкалчалар Эски Термиз, Оккургон, Зартепа ва Холчаёнда хам куплаб учрайди. Уларнинг юз куринишларини киёсий тахлил этган Г.А.Пугаченкова улардаги иккита - “бактрия” хамда “сак-юечжи” этник гурухларини ажратади. Бундай хайкалчалар орасида эркаклар ва болаларга нисбатан аёллар тасвирлари купчиликни ташкил этади.
Россомлик санъати буддавийлик иншоотларининг асосий безагий таркиби хисобланган. Бу уринда Далварзиндаги Будда узига хос булса, Коратепадаги горлардан бирида утирган холатдаги Будданинг йирик тасвири аникланган. Фаёзтепа ибодатхонадаги тасвирлар хам махаллий ахолининг диний эътикодларини ифодалайди.
Антик давр Шимолий Бактриянинг классик санъатида хайкалтарошлик юкори уринда туради. Илк кушонлар давридан бошлаб деярли барча ёдгорликларда хайкалтарошлик
278
намуналарини учратиш мумкин. Хайкалтарошликнинг асосий хом ашёси кайишкок (пластичная) лой хисобланиб, тайёрлаш техникаси яхши ишлаб чикилган. Хайкаллар асосан кулда тайёрланган булса- да, айрим холларда куйма колиплардан хам фойдаланилган.
Бу даврдаги хайкалтарошлик манзаралари ёки алохида хайкаллар мавзуси хилма-хил булиб, тадкикотчилар томонидан куйидаги гурухларга ажратилади: хукмдор хонадонини улугловчи сулолавий мавзу; будда дини ва махаллий эътикодларни таргиб этувчи диний-мифологик мавзу; урф-одатлар ва байрамлар билан богланадиган театрлаштирилган ёки топиниш харакатлари мавзуси.
Холчаён саройининг хайкаллари айвон ва бош зални безаб турган булиб, уларда тасвирланган сиймолар асосан Кушон хонадони вакилларини ифодалайди. Аммо, хайкаллар орасида калин соколли бактриялик ва парфиялик задогонлар сиймолари хам учрайди. Холчаён хайкалтарошлик санъати антик давр аслзодаларининг ёши, эътикоди, кийим-кечаклари, безаклари хакидаги тасаввурларимиз кенгайшида мухим ахамият касб этади.
1960 йилдаёк ташкил этилиб, хозирги кунда хам мавжуд булган Узбекистон Саиватшуносли!: институти экспедициясининг узок йиллик археологик тадкикотлари туфайли Шимолий Бактриядаги антик давр ёдгорликлари - Далварзин, Холчаён, Айртом, Фаёзтепа, Коратепа. Кампиртепа, Оккургон каби куплаб ёдгорлик.ларидан турли-туман мавзуларда, турли катталикдаги хайкаллар намуналари топилган. Улар илмий жихатдан тадкик этилиб, натижалари фанга жорий этилган. Ушбу натижалардан шундай хулоса чикариш мумкинки, антик давр шахар маданияти, хунармандчилик ва савдо-сотикнинг тараккий этиши бадиий маданият, жумладан, хайкалтарошликнинг ривожига хам катта таъсир утказди. Турли эътикодлар хамда маданиятларнинг аралашуви хамда уйгунлашуви туфайли хайкалтарошликда махаллий усталарнинг уз санъатини антик дунёда намойиш этган мактаби шаклланди.
Бу уринда дунёга машхур булган Далварзин хазинаси хакида тухталишни лозим топ дик. Турли маданиятлар аралашуви (синтези)ни узида акс эттирувчи бу тилла буюмлар хазинаси 1972 йилда Далварзинтепадаги бактриялик зодагон хонадони казишмаларидан топилган. Милодий I асрга оид ушбу тилла буюмлар хазинасида дид билан ишланган узуклар, билагузуклар, сиргалар, буйин такинчоклари, тилла ёмби (куймалар)лар бор.
279
Ушбу заргарлик санъати намуналари кушон давридаги учта: эллин, хинд ва бактрия маданиятлари узаро уйунлашувини ифодалайди.
Дин. Антик давр Шимолий Бактриянинг диний хаёти анча мураккаб эди. Илгариги даврларда махаллий ахоли зардуштийлик динига эътикод килган булиб, бу эътикодлар кисман антик даврда хам сакланиб колди. Хусусан, тадкикотларга кура, улкан давлат хукмдорларининг диний карашларини ифода этувчи кушон тангаларида хосилдорлик худоси Митра, ой худоси Мах, шамол худоси Вадо, олов худоси Атшо кабилар тасвирланган. Шунингдек, Шимолий Бактриядан топилган мис тангаларда тукин-сочинлик ва фаровонлик илохаси Ардохшо хамда сув худоси Вахшу (унинг номи Вахш дарёси номида сакланган булиши мумкин) сиймолари тасвирланганлиги кузатилган.
Македониялик Александр юришларидан сунг Шимолий Бактрияда эллинистик олам худолари оммалаша бошлайди. Мил. авв. III асрнинг урталаридан бошлаб, яъни, Юнон-Бактрия давлати даврида махалли диний анъаналарда Шарк эллинизмнинг кучли таъсири кузатилади. Тадкикотлар натижаларига к"ра, юнон- бактрия ибодатхоналарида юнон худолари Гермес ва Гераклга багишланган битиклар, Зевс ва Посейдоннинг хайкаллари топилган. Юнон-бактрия хукмдорлари тангаларида Гемос, Ника, Геракл каби худоларнинг, илохий эгизакларнинг тасвирлари учрайди.
Эллин худоларининг купчилиги юечжилар кириб келгач ва кушон даврларида узининг илгариги ахамиятини йукотса-да, тангаларда ва хайкалтарошликда уларнинг айримлари махаллий худолар билан, масалан, Эллин Г елиос махаллий Михр билан, Ника Ванинда билан, Геракл Охшо билан кушилиб кетади.
Э.Ртвеладзенинг фикрича, сак-юечжи кабилалари билан Бактрияга уругчилик эътикодлари кириб келиб махаллий асосларга эга булган сулолавий эътикодлар билан аралашиб кетади. Бу холат шохона киёфадаги отлик тасвирланган Герай ва Сотер Мегас тангаларида, шунингдек, отлик бутчалар терракота хайкалчаларда уз аксини топади.
Куплаб диний эътикодларга сигинган халкларни бирлаштирган Кушон давлатининг хукмдорлари Канишка ва Хувишка тангалар зарб этганларида куп сонли диний эътикодларга нисбатан узларининг диний багрикенгликларини ифода этганлар. Уларнинг тангаларида куплаб зардуштий ва махаллий худолар
280
(Атеш, Охшо, Михр, Мах, Нана, Ардохшо)нинг тасвирлари хамда айрим хинд худоларининг сиймолари туширилган.
Укувчилар эътибор беришлари лозимки, Кушон давлатининг худудларининг Хинд вохасигача кенгайиши натижасида давлат худудларига Будда дини кириб келади. Кушон подшолари Вима Кадфиз ва Васудева I тангаларида факат буддавийларнинг жангари худоси Шива тасвирлари учрайди. Шунга карамасдан, буддавийлик Шимолий Бактрияда нафакат оддий ахоли ва зодагонлар, балки Кушон хукмдорлари орасида хам куплаб тарафдорларини топдики, бу худудлардаги куп сонли буддавийлик ибодатхоналари ва саройлари фикримиз далилидир.
VJ
Бошка Урта Осиё вилоятларида булгани каби антик давр Бактрияда ахоли орасида хам (асосан аёллар орасида) Буюк илохага топиниш кенг оммалашган. Бу илоханинг жуда куп сонли терракота хайкалчаларининг Шимолий Бактриядаги деярли барча ёдгорликлардан топилиши шундан далолат беради. Буюк илоханинг кандай номланганлигини аник айтиш кийин. Айрим олимларнинг уни Авестодаги Анахита билан киёслашлари илмий жихатдан уз тасдигини топмат.
Ёзув. Антик давр Шимолий Бактрия ёзувлари турли-туман булиб, улар киска сатрларда сопол идишларда, тангаларда ва кадимги иншоотлар деворларида битилган. Мил. авв. I асрда Герай ва кейинрок Кадфиз II тангаларида бактрия-юнон ёзуви намуналарининг куп учраши бу ёзувнинг кенг таркалганлигидан далолат беради. Шимолий Бактриядаги Айртом казишмалари вактида бактрия-юнон ёзувидаги битиклар топилган булиб унда, Хувишка даврида махаллий диний иншоотдаги таъмирлаш ишлари хакида хабар берилади. Бу худудлардаги Зартепа, Фаёзтепа, Кампиртепа, Коратепа каби ёдгорликлардаги сопол идишлардаги курсив ёзувлар киска матнларда ифодаланади. Мисол учун Коратепадаги идишлардан бирида “Буддашир (Совгаси), дхарма сигинувчиси” ёзуви битилган. Бу ибодатхонага совга келтирган кишининг номи хам булиши мумкин. Коратепада хинд тилидаги кхарошти ва брахма ёзувлари хам учрайди.
Шунингдек, Коратепадан топилган бир идишда насихат - ёзув куйидагича укилган: “Кимда ким одамлар уртасидаги фаркни ажратиб, уни йукотса, у йулнинг энг олдида булади”.
Хинд алифбосидаги кхарошти ёзуви Далварзинтепа хазинасидаги олтин ёмбилардан бирида учрайди. Унда ёмбининг аник огирлиги ва уни хазинадан берган хазинабонинг номи (Мира - бакрияча ном) битилган. Бу ёзув милодий I аср билан саналанган.
Шимолий Бактриядаги юнон алифбосига асосланган бактрия ёзувлари асосан Сурхондарё вилояти худудларидан топилган. Бу ёзувларнинг бир кисми лунда ва киска услубда, харфлар ёзилиши ажратилган, айлана ва бурчаксимон белгилар шакллари кушилиб кетган холатда битилган. Ёзувларнинг асосий кисми босма (курсив) харфларда, айлана шаклдаги харфларнинг куплиги билан ажратилиб туради.
Сурхондарё вилоятидаги Коратепа, Кампиртепа, Мирзакултепа, Фаёзтепадан топилган бактрия ёзувлари милоддий I аср охири - II асрнинг биринчи ярмига оид булса, Коратепа граффитлари, Эски Термиз ва Далварзиндаги курсив ёзувлар III - IV асрларга оиддир. Э.Ртвеладзе Шимолий Бактриядаги бактрия ёзувларини куйидаги еттита гурухга ажратади:

  1. Кора буёк билан битилган сопол идишлар парчаларидаги ёзувлар (Коратепа, Фаёзтепа, Эски Термиз, Зартепа).

  2. Аввал бутун булиб, кейин синиб колган идишлардаги ёзувлар (Эски Термиз, Кампиртепа).

  3. Сопол идишлар пиширилгунга кадар тирнаб битилган ёзувлар (Далварзинтепа,| Душанбе, Мирзакултепа, Тепаи Шох, Ялангтуштепа).

  4. Граффит ёзувлар (Коратепа ва Коракамар).

  5. Хайкалларнинг тагкурсисида (блокида) киска ва лунда услубда битилган ёзувлар (Айртом).

  6. Папирусга битилган кулёзма матнлар парчалари (Кампиртепа).

  7. Кушон ва кушон-сосоний тангаларидаги ривоятлар.

Бугунги кунга кадар Шимолий Бактриядан топилган ёзув
намуналари бактрия, юнон, хинд (пракрит ва санскрит), урта форс хама сак-юечжи гурухи тилларида битилган. Тадкикотларга кура уларнинг таркалиши кулами ва даври бир хил булмаган. Уларнинг айримларидан факат шахарларда фойдаланилган булса, айримларидан шахар ва кишлокларда фойдаланишган. Бу худудларда бактрия тили махаллий ахолининг тили хисобланган булса, колганлари маълум тарихий-маданий сабаблар - миграция, харбий харакатлар, динларнинг таркалиши ва маданий алокалар туфайли кириб келган. Бу жихатдан кучманчи ва утрок ахоли уртасидаги турли муносабатлар хам мухим ахамият касб этган.

Download 3,05 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   56   57   58   59   60   61   62   63   64




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish