Ximiyaliq baylanistin' tu'rleri zatlardin' du'zilisi

Polyarsiz kovalentlik baylanis. Teris elektrleniwshiligi bir qiyli bolg'an atomlar o'z-ага ta'sirleskende kovalent polyarsiz baylamsli molekulalar payda boladi. Bunday baylanis H₂, F, CI₂, O, N, siyaqli a'piwayi zatlardin' molekulalarinda boladi. Bul gazlarda ximiyaliq baylanislar uliwma elektron juplar yag'my berilgen elektron bultlarinin' o'z-ara qaplaniwi sebepli payda boladi, bul protsess atomlar bir-birine jaqinlasqanda yadro menen elektron arasindag'i tartisiw na'tiyjesinde a'melge asadi.
Polyarli kovalentlik baylanis. Teris elektrleniwshiligi jag'inan bir-birinen keskin pariq qilmaytug'in elementlerdin' atomlari o'zara ta'sirles­kende uliwma elektron jup teriselektrleniwshiligi u'Iken bolg'an atom ta'repke jilisadi. Sonin' na'tiyjesinde kovalent polyarli baylanis payda boladi. Ximiyaliq baylanistin' bul ko'rinisi anorganikaliq ha'm organikaliq birikpelerde en' ko'p ushirasadi.
Metall baylanis. Ionlardin' metall ionlari menen salistirmali erkin elektronlardin’ metall ionlari menen o'z-ara ta'sirlesiwi na'tiyjesinde payda bolatug'in baylanis metall baylanis delinedi. Baylanistin' bunday tu'ri metallarda ushirasadi.

Vodorod baylanis. Ayirim molekularinin' vodorod atomi menen basqa molekularinin' ku'shli teris elektrli element (O, F, N) atomi arasindag'i ju'zege kelgen baylanis vodorod baylanis, dep ataladi.

Ionli baylanis. Teris elektrleniwshilik jag'inan bir-birinen u'lken pariq qiliwshi atomlar o'z-ara ta'sirleskeninen ion baylanis kelip shig'adi. Misali, tipik melallar litiy Li, natriy Na, kaliy K, kaltsiy Ca, strontsiy Sr, bariy Ba lar tipik metallemesler, tiykarinan galogenler menen ion baylanis payda etedi. Biraq soni da na'zerde tutiw kerek, siltili metallar ha'tte kislorod ha'm ku'kirt siyaqli teriselektrleniw elementler menen oz-ara ta'sirleskende de toliq ion baylanisi payda bolmaydi
Bul baylanisti u'zip taslaw ushin zaru'r bolg'an energiya mug'darinin' baylanis energiyasi dep tu'siniw kerek. Baylanis energiyasi 1 mol zatqa tuwri keletug'in kilodjoullar esabinda belgilenedi. Ma'selen, Imol vodorodtin' baylanis energiyasi 435 kDJ/mol ge ten'.

1-su’wret

Baylanislar puxtalig'inin' birdeyligi valent orbitallarinin' gibridleniwi, yag’niy olardin' jiljiwi ha'm ko'rinisi ha'mde energiyasinin' ten'lesiwinen tu'sindiriledi. Bul halda atom eleklron orbitallarinin' da'slepki ko'rinisi ha'm energiyasi o'z-ara o'zgeredi ha'm bir qiyli formag'a ha'm energiyag'a iye boladi. Gibrid orbital assimetriyaliq ha'm yadrodan bir ta'repke qatti sozilg'an boladi (1-su'wret).

Gibrid orbitallar elektronlarinin' qatnasmda payda bolatug'in ximiyaliq baylanis gibrid ermes sap s ha'm p- orbitallannin' elektronlari qatnasinda payda bolg'an baylanistan puqtaraq boladi, sebebi gibridleniwde orbitallar bir-birin ko'birek qaplaydi. Belgili atomnin' baylantslari payda boliwinda tu'rli tiptegi elektronlar (s ha'm p- elektronlar) qatnasqanda gibridleniw a'melge asadi. Bunda gibrid orbitallar sani da'slepki orbitallar sanina ten' boladi. Solay etip, BeCI, molekulasinda ximiyaliq baylanis payda boliwinda orayliq atomnin', yag’niy berilliydin' bir s ha'm bir p elektroni qatnasadi. Bul jag'dayda orbitallardin' sp- gibridleniw (es-pe-gibridleniw, dep oqiladi) payda boladi (2-su'wret). Eki gibrid orbital bir-birine salistirg'anda I80⁰li mu'yesh astinda jaylasqan yag'niy BeCI, molekulasi siziq ta'rizli — u'sh atomnin' ha'mmesi bir siziqta jaylasqan (3.4-su'wret).

(s+p)