Xo’jalik yurutuvchi subyektlar moliyaviy resurslarni tashkil etishning mohiyati va funktsiyalari

1-jadval.
MChJ “Trans-snab”korxonasining ishlab chiqarish patensialining tahlili³

Ko‘rsatkichlar	Yil boshi		Yil oxiri		O‘zgarishi		O‘sish sur’ati,%
	Summa ming so‘m	%	Summa ming so‘m	%	Summa ming so‘m	%
	1	2	3	4	5	6	7
1.Asosiy vositalar	276 137	76,72	294 364,3	77,13	18 227,3	0,41	6,6
2.Ishlab chiqarish zaxiralari	83 783,4	23,27	87 099,7	22,82	3316,3	-0,45	3,95
3.Tugallanmagan ishlab chiqarish	--	--	--	--	--	--	--
4.Ishlab chiqarish patensiali	359 920,4	100	381 646	100	21 725,6	--	6,03
5.Korxona mol- mulki qiymatida tutgan ulushi,%	X	34,67	x	28,35	X

Quyidagi jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, MChJ “Trans-snab” korxonasining ishlab chiqarish patensialini tahlil qilsak, ishlab chiqarish patensialining o‘sih sur’ati 6,03 % ga ko‘paygan. Bunga sabab asosiy vositalar 6,6% ga oshgani va ishlab chiqarish zaxiralari 3,95 %ga oshganidir. Demak korxona mol-mulki qiymatida tutgan ulushi yil boshida 34,67 %ni tashkil etgan bo‘lsa, yil oxirida bu ko‘rsatkich 28,35 %ni tashkil etganini ko‘rdik. Ma’lumki korxonalar faoliyatida pul fondlar shakllantiriladi.
Korxona faoliyati boshlashi bilan dastlab ustav fondi shakllantiriladi.
Ustav fondi mablag‘lari korxona faoliyatini ta’minlaydi. Shundan kelib chiqqan holda quyida MChJ “Trans-snab” korxonasining 2015 yil yakuni bo‘yicha buxgalteriya balansi holatini tahlil qilib, bunda ustav fondi, rezerv fondi, qo‘shilgan kapital va taqsimlanmagan foydaning aktivlarni shakllantirishdagi ahamiyatini o‘rganib chiqamiz ( 2-jadval).
2-jadval MChJ “Trans-snab” korxonasining 2020 yil yakuni bo‘yicha buxgalteriya balansi holati tahlili⁴

Aktivlar	Ming so‘mda	%da	Passivlar	Ming so‘mda	%da
Asosiy vositalar	276 137	26,6	Ustav kapitali	23 275	2,24
Nomoddiy aktivlar			Rezerv kapitali	38 246	3,68
TMZ lar	83 783,40	8,07	Qo‘shilgan capital
Pul mablag‘lari	16 846,50	1,62	Taqsimlanmagan foyda	778 622	75
Debitorlik qarzlari	654 294,3	63,02	Majburiyatlar	197 987,6	19,07
Jami aktivlar	1 038 130,6	100	Jami passivlar	1 038 130,6	100

Yuqoridagi jadval ma’lumotlarida MChJ “Trans-snab” korxonasining 2015-yil yakuni bo‘yicha buxgalteriya balansi holati ko‘rsatilgan. Ushbu ma’lumotlarga ko‘ra korxonaning 2015 yilda ustav kapitali 23 275 ming so‘mni tashkil etib, ushbu summa jami passivlarning 2,24%ini tashkil etadi. Rezerv kapitali 38 246 ming. so‘mni tashkil etib, ushbu summa jami passivlarning 3,68%ini tashkil etadi.
Taqsimlanmagan foyda esa 778 622 ming so‘mni tashkil etib, ushbu summa jami passivlarning 75 %ini tashkil etadi.
Jami passivlarning qolgan 19,07%ini korxonaning 2015 yildagi jami majburiyatlari tashkil etadi. Jami majburiyatlari 197 987,6 ming so‘mni tashkil etgan.
Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, korxona xususiy kapitali va majburiyatlarining jami summasi, ya’ni passivlar miqdorining 26,6 %i korxona asosiy vositalrning qiymatiga to‘g‘ri keladi. Asosiy vositalar ushbu yilda 276 137 ming so‘mni tashkil etadi.Tovar moddiy
Agar ichki manbaning resurslari moliyaviy qarorlarni moliyalashtirish uchun yetarli bo’lmaganda, qarzga olingan kapital foydalaniladi (tashqi manba). Ta'kidlash joizki, bozor iqtisodiyoti sharoitida o'z moliyaviy resurslarini ko'paytirish va ulardan foydalanish shartlari bo'yicha qarzga olingan mablag'lar, o'z mablag'lari bilan bog'liq to'lov shartlari asosida taqdim etiladi. Ishlab chiqarish faoliyati va kengaytirilgan ishlab chiqarishning samarali tashkil etilishi bilan qarzdor mablag'larni tashkil etish zarurati pasayadi, bu xo'jalik yurituvchi subyektning mustaqilligini pasaytiradi va o'z mablag'larini yanada ko'paytirish uchun qulay sharoitdir.
Shunday qilib, mablag'larning har qanday bosqichi o'z qiymatini oshirishi pozitsiyasidan hisobga olinishi kerak. O'zlari va teng mablag'lari orqali shakllangan korxonaning moliyaviy resurslari, avvalambor, turli xil daromaddir.
Xo'jalik yurituvchi subyektning daromadlari quyidagi manbalardan kelib chiqadi: ilmiy-tadqiqot ishlarining foydasi, moliyaviy operatsiyalardan olingan foyda, iqtisodiy qo'llanmadan olingan daromad, iqtisodiy qo'llanma va boshqalarning foydasi bo'yicha foyda.
Xo’jalik yurutuvchi subyekt larning moliyaviy resurslariga ega bo'lgan kvitansiyalar quyidagilardan iborat:
amortizatsiya chegirmalari,
barqaror majburiyatlar,
tayyor mahsulotni sotishdan tushgan tushum,
maqsadli tushumlar,
Ichki resurslarni shakillantirishda ichki resurslarni jalb qilish, mehnat jamoasining hissa qo'shishi, konservati, uyushmalar, sanoat inshootlari, byudjetlar va zahira fondlarning mablag'lari uchun sug'urta qoplamasi.
Eng muhim moliyaviy resurslarni korxona ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyatidan olingan daromadlar shaklida olish mumkin. Iqtisodiy kategoriya sifatida korxonaning moliyaviy natijalarini tavsiflaydi. Foyda moddiy ishlab chiqarish sohasida olingan sof daromadni aks ettiradi. Foyda ko'rsatkichi korxonaning ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyatining samaradorligini to'liq aks ettiruvchi ko'rsatkichdir. Xo'jalik yurituvchi subyekt tomonidan oladigan daromad foyda keltirmaydi degani emas.
Faoliyat natijasini aniqlash uchun daromadni mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish qiymati bilan taqqoslash kerak. Umumiy qiymatdan yuqori bo'lgan daromadlarning ortiqcha miqdorini ko'rsatadigan natijada korxona mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun korxonaning iqtisodiy mahsulot ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini ko'rsatadi. Foyda o'sishiga ta'sir etuvchi asosiy omillar: mahsulotlar (xizmatlarni) sotishdan tushgan daromadning ko'payishi va mahsulot narxining pasayishi.
Korxona tomonidan barcha tadbirlardan olingan daromad yalpi foyda deb ataladi. Ushbu ko'rsatkich birlashtirilgan, chunki quyidagi komponentlarni o'z ichiga oladi:
Tijorat mahsulotlarini sotishdan tushgan tushum,
Boshqa faoliyatdan olingan foyda,
Ishlamayotgan operatsiyalar uchun daromad (ushbu operatsiyalar kamroq xarajatlari).
Tayyor mahsulotlarini sotishdan tushgan foyda kompaniyaning butun daromadining asosiy va muhim qismidir. Mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) sotishdan tushgan foyda korxonaning asosiy faoliyatidan olingan natijadir. U mahsulotlar (ishlar, xizmatlarni) va qo'shilgan qiymat solig'i, aktsiz solig'i, ishlab chiqarish xarajatlari va amalga oshirilishidan olingan daromad o'rtasidagi farq hisoblanadi. Ishlab chiqarishni keltirib chiqaradigan xarajatlarning narxi quyidagilarni o'z ichiga oladi: moddiy xarajatlar, mehnat xarajatlari, ijtimoiy ehtiyojlar, amortizatsiya va hakozolar.