Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti va mamlakatshunoslik

Tadqiqotning  amaliy  ahamiyati.–ilmiy  ishdan  Oliy  ta‘lim  muassasalari, 

xususan,  Xorijiy  mamlakatlar  iqtisodiyoti  va  mamlakatshunosligi  yo‘nalishida 

ta‘lim  olayotgan talabalar hamda  mazkur yo‘nalishga qiziquvchi  magistlar uchun 

ma‘ruza matni sifatida foydalanish mumkin. 

Bitiruv malakaviy ishning tarkibi - kirish, ikki bob, 6 ta bo‘lim, xulosa va 

foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 

 

 

---

9 

 

I BOB. IQTISODIY O‟SISHNING NAZARIY JIHATLARI VA XITOYDA 

IQTISODIY O‟SISH OMILLARI 

1.1. Iqtisodiy o‟sish mohiyati va uning nazariy asoslari 

Jamiyatdagi  ijtimoiy,  iqtisodiy  va  boshqa  barcha  muammolarni  hal 

qilishning asosiy yo‗li - bu milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi va iqtisodiy 

o‗sishiga  erishishdir.  Aholi  farovonligining  oshirib  borishi  ham  pirovard  natijada 

iqtisodiy  o‗sish  darajasi  va  sur'atlariga  bog‗liq.  Milliy  iqtisodiyotda  iqtisodiy 

rivojlanish  murakkab  va  qiyin  aniqlanadigan  jarayon  bo‗lganligi  sababli,  uning 

mezonlaridan biri bo‗lgan iqtisodiy o„sish ko‗proq tahlil qilinadi.  

Iqtisodiy  o‘sish  barcha  mamlakatlar  oldida  turgan  asosiy  maqsad  ekan, 

doimiy,  ya'ni  barqaror  iqtisodiy  o‘sishga  erishish  uchun  nima  kilish  kerak? 

Iqtisodiy  o‘sish  omillari  nimalardan  iborat?  Barqaror  iqtisodiy  o‘sishni 

ta'minlashda davlatning asosiy vazifalari nimalardan iborat? Shu kabi savollar juda 

ko‘p  vaqtlardan  beri  muhokamali  mavzuga  aylanib  qoldi.  Bu  savollarga  javob 

topishda  bizningcha,  eng  avvalo  iqtisodiy  o‘sish  omillarini  chuqurroq  bilishga 

undaydi.  

XX  asrning  ikkinchi  yarmida  R.Solou,  yangi  mum'toz  iqtisodiyot  maktabi  

vakli  iqtisodiy  o‗sishning  yangi  nazariyasini  ishlab  chiqishdi.  Bu  nazariyada 

iqtisodiy  o‗sishning  asosiy  omili  sifatida  kapital  jamg‗arilishi  keltiriladi. 

Keyinchalik  R.Lukas,  S.Rebelo  va  R.Barro  kabi  iqtisodichi  olimlar  kapital 

tushunchasini  kengaytirishib,  uni  tarkibiga  inson  kapitali  tushunchasini  kiritishdi, 

hamda qisqa muddatli iqtisodiy o‗sishni o‗rganishdi. XX asrning 80-yillariga kelib 

P.Romer  ―endogen  o‗sish‖  modelini  ishlab  chiqdi.  Bu  modelda    texnologik 

taraqiyotning  iqtisodiy  o‗sishdagi  o‗rniga  e'tibor  berilgan  bo‗lib  u  uzoq  muddatli 

iqtisodiy  o‗sish  mexanizmini  shakllantirdi.  Shuningdek  bu  modelda  iqtisodiyotni 

rivojlantirishda davlat iqtisodiy siyosati katta ahamiyat kasb etishi keltirilgan. 

Yuqorida  keltirilgan  modellarning  hammasi  o‗ziga  xos  xususiyatga  ega 

bo‗lib  ularning  har  biri  turli  shart-sharoitda  turli  xil  natija  berishi  mumkin. 

Modellarning  kamchiliklari  va  ularni  empirik  tadqiqot  natijalari  bilan 

muvofiqlashtirilmaganligi  natijasida  faqatgina  kapital  jamg‗arilishi  va  texnologik 

---

10 

 

taraqiyot  iqtisodiy  o‗sish  omili  sifatida  ko‗plab  iqtisodchi  olimlar  tomonidan  tan 

olingan.  Iqtisodiy  o‗sishning  boshqa  omillari  xususida  iqtisodchi  olimlarda 

qarama-qarshi fikrlar va yondashuvlar mavjud. 

Iqtisodiy  o‗sish  omillarini  aniqlash  maqsadida  ko‗plab  iqtisodchi  olimlar 

Janubi-Sharqiy  Osiyo  mamlakatlarini  1960-1990  yillardagi  iqtisodiy  rivojlanish 

tarixini  tahlil  qilishadi.  Bunda  ma'lum  davr  oralig‗ida  bir  xil  mamlakatlar 

o‗rganilishiga  qaramasdan  olingan  xulosalar  va  aniqlangan  omillar  turli  xildir. 

Fikrimizcha ushbu omillarni uch guruhga bo‗lish mumkin.  

Bular: 

 

kapital  jamg‗arilishning  yuqori  sur'ati,  ishchi  kuchi  miqdorini  o‗sishi  va 

inson kapitali sifatini yaxshilanishi; 

  ishlab  chiqarish  samaradorligi  va  mehnat  unumdorligini  oshiruvchi  xorijiy 

texnologiyani keng qo‗llanilishi; 

  infratuzilmadan  samarali  foydalanish,  iqtisodiyot  ochiqligining  yuqori 

darajasi. 

Ma'lumotlarimiz  ko‗rsatishicha  iqtisodiy  o‗sish  omillarining  mamlakat 

iqtisodiyotiga ta'siri mamlakatning iqtisodiy rivojlanganlik darajasiga bog‗liq. Bu 

holat Rossiyalik iqtisodchi G.Tarakanov ishlarida o‗rganilgan

14

. Bunda yalpi ichki 

jamg‗arma,  davlat  xarajatlari,  to‗g‗ridan-to‗g‗ri  xorijiy  investitsiyalar  va  tashqi 

savdo  kabi  makroiqtisodiy  ko‗rsatkichlarning  rivojlangan  va  rivojlanayotgan 

mamlakatlarda aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan YAIMga ta'siri tahlil qilingan. 

Ushbu tadqiqotda olingan asosiy natijalar quyidagicha: 

 

1.  Yalpi  ichki  jamg‗arma  aholi  jon  boshiga  to‗g‗ri  keluvchi  YAIM  o‗sish 

sur'atiga  ijobiy  ta'sir  ko‗rsatadi.  Ammo  ushbu  ko‗rsatkichning  iqtisodiy  o‗sishga 

ta'siri  rivojlangan  mamlakatlarda  rivojlanayotgan  mamlakatlarga  nisbatan 

kuchliroq.  Chunki  rivojlangan  mamlakatlar  sanoatining  aksariyat  qismini  kapital 

sig‗imkorligi yuqori bo‗lgan tarmoqlar tashkil etadi. Ya'ni qanchalik mamlakatning 

YAIM  kapital  sig‗imkorligi  past  bo‗lgan  tarmoqlarga  bog‗liq  bo‗lsa  shunchalik