Xvi б о б. Бозор иќтисодиётини тартиблаш. Давлатнинг иќтисодий роли 1-§. Иќтисодиётни тартиблаш зарурлиги

2-§. Иќтисодиётни тартиблашда давлатнинг роли

Давлат вужудга келиши билан жамият тараќќиётига ¢з таъсирини ¢тказган. У турли й¢ллар билан амалга оширилган. Давлат табиий иќтисодиётга Џам катта таъсир к¢рсатади. Бу таъсир энг аввало иќтисодиётни тартиблаш тарзида намоён б¢лади.

Иќтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш деганда, давлат ¢з иќтисодий тадбирлари орќали иќтисодий фаолиятга таъсир этиши тушунилади.
Иќтисодиётни давлат томонидан тартибга солишни тарихий тажрибадан келиб чиќиб ќарайдиган б¢лсак, у:
1. Монопол марказлашган режали тартибга солиш.
2. Чекланган тарзда иќтисодиётни тартибга солишдан
иборат.
Монопол режали тартибга солишда х¢жалик фаолияти ипидан игнасигача режалаштирилади ва бир марказдан туриб бошќарилади. Бунда давлат якка Џокимлик билан иќтисодий жараённи бошќаради. Режали иќтисодиётда нима ишлаб чиќариш, ќанча ишлаб чиќариш, ќандай ишлаб чиќариш ва ким учун ишлаб чиќариш, Џаммаси давлат режасида белгиланади. Бу режа Џар бир корхона, муассаса, ташкилот, соЏа, тармоќ учун мажбурий б¢либ, ундан четга чиќиб б¢лмаган. Шу билан бирга Џар бир корхона, х¢жалик режасини ошириб бажаришга ундалган.
Жамиятнинг тарихий тараќќиёт жараёни шуни к¢рсатадики, ижтимоий х¢жалик жараёнини бошќаришда давлат якка Џокимлиги кутилган натижани бермас экан.
Ћозирги иќтисодий тизимда турли хил мулк шаклларининг нисбати турли мамлакатларда турлича. Иќтисодиётни бошќаришда давлатни тутган ¢рни Џам турличадир. Лекин бундан ќатъи назар давлатнинг бошќаришдаги роли муЏим, уни инкор этиб б¢лмайди.
Бозорни бошќариш иќтисодий, ташкилий, маъмурий, социал, психологик ва бошќа усулларни ¢з ичига олади.
Маълумки давлатнинг аралашуви, тартибга солиши, давлат вужудга келгандан бошлаб мавжуд б¢лган.
Тараќќиёт даражасига ќараб бу аралашув усули, воситалари ¢згарган.
Давлатнинг Џозирга келиб иќтисодиётга аралашувиданк¢зланган маќсад иќтисодиётнинг барќарорлигини таъминлаш.Шунинг учун монополияларга ќарши чора-тадбирлар к¢ришгина б¢лмай, балки бозор бажара олмайдиган иќтисодий вазифаларни Џам амалга оширади:
1. Бозор механизми сарф-харажатларни ќоплаш муддати ва таваккалчилик даражасига боƒлиќ. Сарф-харажатлар тез ќопланмайдиган соЏаларда, фундаментал тадќиќотлар, мудофаа соЏаси кабиларни давлат ¢з зиммасига олади.
2. Бозорни ¢з-¢зини бошќариш имконияти чекланганлиги учун давлат ¢з олдига ќ¢йган маќсадига к¢ра ќатор вазифаларни ¢з зиммасига олади. Улар ќуйидагилар:
— самарали талаб ва таклиф ¢ртасида мувозанат;
— пул массасининг Џажмини назорат ќилиш;
— капитал ќ¢йилмаларни раƒбатлантириш жамƒарма билан инвестициялар ¢ртасида мувозанатни ¢рнатиш;
— т¢ла иш билан бандликни таъминлаш;
— товарлар, капитал ва иш кучининг экспорти ва импортини раƒбатлантириш;
— барќарорлаштириш маќсадида нархларнинг умумий даражаси ва баъзи бир махсус товарлар нархига таъсир ¢тказиш;
— барќарор иќтисодий ¢сишни ќ¢ллаб-ќувватлаш;
— даромадларни ќайта таќсимлаш ва бошќалар.
Иќтисодиётни давлат томонидан тартибга солиниши икки шаклда: т¢ƒридан-т¢ƒри бевосита иќтисодиётга таъсир к¢рсатиш, иќтисодиётга билвосита таъсир к¢рсатиш тарзида амалга оширилади.
Давлатнинг иќтисодиётга т¢ƒридан-т¢ƒри аралашуви; ќонунлар ќабул ќилиш, Џуќуќий нормативлар ишлаб чиќиш; маъмурий тартибга солиш; иќтисодий секторда фаолият юритишни ¢з ичига олади.
Давлатнинг иќтисодиётга билвосита таъсир к¢рсатиши, унинг юритаётган иќтисодий сиёсати орќали амалга оширилади.
1. Иќтисодиётни тартибга солишда Џуќуќий асоснинг мус-таЏкамлиги муЏим роль ¢йнайди. Мамлакатда, энг аввало мулкчиликка тааллуќли ќонунлар ќабул ќилиниб, уларнинг бажарилиши назорат ќилиниши керак. Чунки, мулк эгаси ¢з мулкини дахлсизлигини ќонун билан Џимоя ќилингандагина ¢зининг моддий потенциали ва ижодкорлигини т¢ла намоён ќилади.
Иккинчидан, раќобатни ќ¢ллаб-ќувватлаш, антимонопол ќонунлар ќабул ќилиш, иќтисодий фаолликка таъсир этувчи ќонунлар, Џуќуќий нормативлар ќабул ќилиш муЏим аЏамиятга эга.
Учинчидан, истеъмолчилар Џуќуќини Џимоя этувчи ќонунлар ишлаб чиќилиб, ќ¢лланилади.
Охир оќибат, жиноятни жиловлашга ќаратилган ќонунлар ќабул ќилинади. Ћуќуќий нормативлар, тавсияномалар ишлаб чиќилади. Республикамизда Џам бу борада мустаЏкам Џуќуќий асос яратилишига алоЏида яЏамият берилаяпти. Ќатор «Мулкчилик т¢ƒрисида», «Ер т¢ƒрисида», «Тадбиркорлик т¢ƒрисида», «Банклар ва банк фаолияти т¢ƒрисида», «Солиќ кодекси» ва бошќалар.