Xxi asr haqiqatdan ham axborotlashgan jamiyat asri deb tan

2.2.2. Koaksial elektr aloqa kabellari 
Koaksial zanjir (lotin so‗zidan coaxis —bitta o‗qda) ham 
konstruktiv, ham elektr farqlari bilan ajralgan ikkita o‗tkazgichlardan 
tashkil topgan bo‗lib, bitta umumiy o‗qqa egadir (2.5—rasm). Ichki va 
tashqi o‗tkazgichlar bir xil yoki turli xil metallardan tayyorlanishi 
mumkin. 
2.5-расм. Koaksial kabel zanjiri. 
1 — Ichki o‗tkazgich, 2 – o‗tkazgichlar o‗rtasidagi izolyatsiya, 3 – 
tashqi o‗tkazgich, tashqi polietilen himoya qoplamasi. 
Koaksial juftlarining turi ichki o‗tkazgich diametrini d - mm, 
tashqi o‗tkazgichning ichki diametri D mm ga bo‗lgan nisbati bilan 
aniqlanadi: 

Hozirgi zamon kabel aloqasida 2,6 / 9,5 va 2,1 / 9,7 koaksial 
juftlar turi qo‗llaniladi va ular o‗rta hajmdagi koaksial juftlar deb 
nomlanadi.
 

1,2 / 4,6 koaksial juftlar esa kichiq xajimdagi koaksial juftlar 
deb nomlanadi.

Katta o‗lchovdagi koaksial juftlar 5 / 18 va boshqalar suv osti 
kabellari bo‗lib, ular dengiz va daryolar tublariga yotqaziladi. 

O‗rta hajmli ikkita konstruktiv variantdagi o‗tkazgich diametr 
nisbatlari 2,6/9,5 va 2,6 /9,4 bo‗lgan koaksial juftlar 60 MGs va 25 MGs 
diapazon chastotalarida ishlatilishga mo‗ljallanadi.
Koaksial aloqa kabellari bugungi kunda asosan televizion 
signallarni uzatishda qo‗llanilishga ega. Kabelli televideniya tizimlarida 
gibrid tehnologiyalar qo‗llanilmoqda. Markaziy tugundan tarqatish 
qurilmasigacha optik aloqa kabellari yotqiziladi. Tarqatish qurilmasida 
abonent televizion qabul qilish qurilmasigach esa koaksial aloqa 
kabellari qo‗llaniladi.
 

---

2.3. Optik uzatish muxitlari va ularning o‘ziga xos 
xususiyatlari 
Insoniyat taraqqiyotida aloqaning, xususan, optik aloqaning roli 
katta bo‗lgan, bunga sabab uning tarqalish tezligining juda kattaligidir, 
(3*10
8
m/s) ham to‗g‗ri chiziqli tarqalish va boshqa xususiyatlariga 
bog‗liq. Masalan, XVIII asrdayoq quyosh nurini qaytaruvchi 
ko‗zgulardan foydalanish asosida ishlaydigan optik telegraf va 
murakkab signallarni uzatish qobiliyatiga ega bo‗lgan semoforlar 
yaratildi. Axborotni masofaga uzatishda yorug‗lik nurining qulayligini 
sezgan amerikalik telefon ixtirochisi A. Bell bundan 125 yil avval optik 
telefon (fotofon)ni yaratdi. 
U o‗zining qurilmasi yordamida odam ovozini nur orqali 200 metr 
masofaga uzatdi. Bunda mikrofonning tebranishidan qaytuvchi quyosh 
nuri ovozni tashuvchi bo‗lib xizmat qildi. Hozirgi kunda deyarli har bir 
uyda radio, televizor va telefon bor, shaharlar va maydonlar o‗rtasida 
yotqizilgan kabellar yordamida koinotdan Yerning sun‘iy yo‗ldoshlari 
orqali keng miqyosda axborotlar uzatilib turiladi. Ammo aloqa 
texnikasining rivojlanishi, 
elektronikaning zamonaviy 
yutuqlari, 
elektromagnit to‗lqinlarining sm va mm diapazonining o‗zlashtirilishi 
ham hozirgi paytda mislsiz ko‗payib ketayotgan axborot talablariga 
javob bera olmay qoldi.
Ushbu fikrlarimizni isbotini amaliyotda axborotning zichligi, 
uzatish chastotasining oshirilishi aloqa kanallarini zichlashtirish kabi 
qator talablarni qo‗yilishi va tadbiqida bevosita kuzatishimiz mumkin 
bo‗ladi. Shuning uchun ham dunyo mutaxassislari birinchi navbatda 
optik diapazonga qayta-qayta e‘tibor bera boshladilar.
Shuningdek, dunyodagi mis konlari borgan sari kamayib 
borayotganligi buning natijasida texnikada juda kerak bo‗lgan bu 
metallning deyarli yarmi kabellar uchun sarf bo‗layotganligi bilan 
dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Olimlarning taxmini bo‗yicha mis 
ishlab chiqarish XXI asrda keskin ravishda kamayadi. Demak, biror 
chora topilmasa, kabel ishlab chiqarishda moddiy tanqislikga uchrashi 
turgan gap. Shuning uchun ham mis simlardan voz kechib, axborotni 
shaffof shisha tolalar orqali nur yordamida uzatishga o‗tish lozimligini 
tushunib yetildi. Kuzatishlar natijasiada shisha tolalarni ishlatish ikki 
ijobiy yutuqqa — axborot uzatish tezligini keskin oshirib, qimmat 
hisoblangan misni katta miqdorda iqtisod qilishga yechimlar taklif 
qilindi. Bunda O‗YuCh- diapazoni (q=1-20sm) bo‗lgan elektromagnit 
to‗lqinlar mukammal o‗zlashtirilgandan so‗ng navbat optik diapazonga 

---

yetib keldi. 60-yillarda kashf etilgan lazerlar ham katta samara bermadi. 
Natijada, axborotni lazer nuri bilan ochiq atmosferada uzatish yaxshi 
natija bermadi kabi xulosaga kelindi. Bunga sabab atmosferadagi 
temperatura, havo oqimi, changlar, tuman va h.k. lar tinimsiz o‗zgarib 
turganligi uchun ochiq havo nur o‗tkazuvchi muhit sifatida ishlatishga 
yaroqsizligi aniqlandi.
Lazer nurini trubalar ichida uzatib ko‗rildi, lekin bu yo‗l ham foyda 
bermadi. Shuni aytish kerakki, nur o‗tkazuvchi shisha tolalar 60 — 
yillarda ma‘lum edi. Ularning diametri 100 mkm bo‗lib, o‗zak va uni 
o‗rab olgan qobiqdan iborat edi. O‗zakning sindirish ko‗rsatkichi 
qobiqning sindirish ko‗rsatkichidan biroz katta bo‗lishi kerak. Lazer 
nurini shunday tolalar orqali uzatishga urinib ko‗rildi, ammo bunday 
tolalar juda katta yutish koeffisiyentiga ega bo‗lib, taxminan 1000 db/km 
ga teng. Bunday tolaga kiritilgan nur bir necha metr masofadan so‗ng 
deyarli butunlay yutilib ketadi. Ammo 1966 yilda ingliz olimlari Kao va 
Xokxem o‗zlarining ilmiy izlanishlarida optik shishalardagi nurning 
yutilish sabablarini taxlil qilib, nurning yutilishiga asosiy sabab He, Ni, 
Si, Sg va shunga o‗xshash metallar shisha sintez qilinayotganda 
tashqaridan (havodan, tigeldan) kirib qolgan metall ionlari ekan. Maqola 
mualliflari agar shishalar ana shu ionlardan tozalansa, yutish 
koeffisiyenti a < 20db/km bo‗lgan tolalar olish mumkinligini isbotlab 
berdilar. 
2.6-rasm. Optik aloqa kebellarida qo‗llaniluvchi optik tolalar 
Bu maqoladan so‗ng dunyo miqyosida yutish koeffisiyenti kichiq 
bo‗lgan nur o‗tkazuvchi tolalarni olish bo‗yicha ishlar juda kuchayib 
ketdi. Nihoyat, 1970 yil "Korning Glass" firmasi mutaxassislari to‗lqin 
uzunligi 0.63 mkm bo‗lgan nur uchun yutish koeffisiyenti 20 db/km dan 
kichiq bo‗lgan nur uchun nur o‗tkazuvchi tolalarni yaratdilar. Bunday 
tolalar uzun to‗lqinli optik aloqa liniyalarida ishlatsa bo‗ladigan 
sifatlarga ega edi. Shuning uchun 1970 yil tolali optikaning tug‗ilgan yili 
deb sanala boshlandi. Ana shundan so‗ng tolali optika aloqasi misli 
ko‗rilmagan tezlik bilan rivojlanib ketdi, ular ishlatiladigan sohalar 
ko‗paya boshladi: telefon tarmoqlari orqali ishlaydigan televideniye, 

---

aviatsiya va dengiz flotida, bort aloqasi, hisoblash texnikasi, texnologik 
jarayonlarni boshqarish va nazorat qilish tizimi va h.k.larda ham ishlatila 
boshlandi. Bundan tashqari, nurli tolalarning tashqaridan tushuvchi 
elektromagnit to‗lqinlarning ta'sirini sezmasligi, vaznlari kam va 
ixchamligi ham aniqlandi. Shunday qilib, optik aloqa tizimlarining 
negizi shaffof va toza shishadan tayorlanib optik nurlarni yaxshi 
uzatilishi uchun xizmat qiladi.
Optik tolaning asosiy elementlari tola o‗zagi, qobig‗i va bufer 
qatlamlaridir(2.8-rasm). Yuqorida ta‘kidlanganidek, tola o‗zagi (1) bu 
nur tarqaluvchi muxitdir. Qobiq (2) esa optik nurning faqat optik tola 
o‗zagi bo‗ylab tarqalishini ta‘minlash vazifasini bajaradi. Optik tolaning 
bufer(3) qatlami esa tola qobig‗idan ajrab chiqgan nurlanishlarni toladan 
butunlay tashqariga sizib chiqishini oldini oladi. Ya‘ni, optik tola 
o‗zagining sindirish ko‗rsatkichi qiymati tolaning qobig‗i sindirish 
ko‗rsatkichiga nisbatan, qobiq sindirish ko‗rsatkichi qiymati esa bufer 
qatlami materialining sindirish ko‗rsatkichiga nisbatan katta bo‗ladi. 
2.8-rasm. Optik tola va uning asosiy elementlari 
Optik tolalarning bufer qatlami geometrik o‗lchamlari ularning 
qo‗llanilish sharoitiga bog‗liq ravishda turlicha bo‗lishi mumkin. 
Masalan, inshoot va binolar ichida yotqizishga mo‗ljallangan optik 
kabellar tarkibidagi optik tolalarning bufer qatlami magistral aloqa 
liniyalarida yotqiziluvchi optik kabellar tarkibidagi optik tolalarning 
bufer qatlamiga nisbatan yuqori qalinlikka ega bo‗ladi. 
n
1
>n
2
>n
3
>n
0
, 
bu erda: 
n
1 
–tola o‗zagining sindirish ko‗rsatkichi; 
n
2 
–tola qobig‗ining sindirish ko‗rsatkichi; 
n
3 
–tola buferining sindirish ko‗rsatkichi.