Yer relefi va uni plan va kartalarda tasvirlash

Relefni gorizontallar bilan tasvirlash − topografik xaritada relef asosan gorizontallar bilan tasvirlanadi. Gorizontal deb, bir xil balandlikka ega bo’lgan nuqtalarni tutashtiruvchi chiziqqi aytiladi.
Gorizontallar hosil qilishni qo’yidagicha tushuntirish mumkin.

1-shakl.

Faraz qilaylikki, bironta ko’l bo’lsin va uning o’rtasida konussimon quruqlik (balandlik) bo’lsin. Har safar suv sathini pasaytirib R−tekislikka gorizontallar proektsiyasini tushirib boramiz, tekislikda egri chiziqlar hosil bo’ladi, bu egri chiziqlar gorizontallardir.
Gorizontallarni aniqlashda qo’yidagi shartlar hosil bo’ladi:
Gorizontal − yopiq egri chiziq bo’ladi;
Gorizontallar kesishmaydi.
Gorizontallar oralig’ini katta yoki kichik bo’lishi yon bag’irning qiyaligiga bog’liq.
Gorizontallar oralig’i bilan joy qiyaligining bir−biriga bog’liq ekanligi.

bu yerda: 

d − gorizontallar oralig’i − m;
h − kesim balandligi − m;
α − qiyalik burchagi − gradus.

2-shakl.

Ikki gorizontal tekislik orasidagi vertikal masofa kesim balandligi h; ikki nuqta orasidagi masofa A₁ ning gorizontal proektsiyasi esa a₁ gorizontallar oralig’i deyiladi. Yon bag’ir (AB) bilan gorizontal tekislik (AS) orasidagi α burchakka qiyalik burchagi deyiladi.
Relefni o’qish oson bo’lishi uchun har beshinchi gorizontal yo’g’on qilib chiziladi va gorizontallarga qiyalikni yo’nalishini aiqlash uchun (qisqa chiziqlar) qo’yiladi. Qisqa chiziqlar qaysi tomonga yo’nalgan bo’lsa, qiyalikni nishabligi o’sha tomonga bo’ladi.


Topografik kartalarning rel’efi.

Er yuzi rel’efining shakllari, ularning kelib chiqishi, rivojlanishi va tarqalishini o’rganadigan fan geomorfologiya deb ataladi. Rel’ef shakllarini kelib chiqishi, katta-kichikligi, xarakteri, dengiz sathidan balandligi, tashqi ko’rinishi va boshqa xususiyatlariga qarab bir necha xil bo’lishi mumkin. Geodeziyada rel’ef shakllarini tashqi ko’rinishi jihatidan turlarga ajratish qabul qilingan. Rel’ef shakllari tashqi ko’rinishiga qarab qavariq, ya’ni bo’rtib chiqqan va botiq bo’ladi. Bo’rtib chiqqan shakllari - do’ng, tepa, gryada, tog’ tizmasi; botiq shakliga - vodiy, jar, balka, chuqurlik, pastlik, qozonsoy, soy va boshqalar kiradi. Atrofdagi tekis joydan gumbazsimon yoki konussimon ko’tarilib turgan balandlik tepa deyiladi. Tepaning nisbiy balandligi 200 m gacha bo’ladi. Nisbiy balandligi 100 m gacha bo’lgan tepa do’ng deyiladi. Uzunasiga davom etgan qator tepaliklar - gryada deyiladi, nisbiy bilandligi 200 metrgacha bo’ladi.

Tog’ - atrofdagi tekislikdan qad ko’targan balandlikdir. Nisbiy balandligi 500 metrdan oshadi, gumbazsimon, konussimon, piramida shaklida bo’lishi mumkin. Tog’ning eng baland nuqtasi - tog’ tepasi, cho’qqi. Qatorasiga davom etib ketgan tog’lar - tog’ tizmasi.
Rel’efning botiq shakllaridan eng kattasi - vodiydir. Vodiylarning tagidan daryo, soy oqsa - daryo, soy vodiysi deb ataladi. Vodiyning xamma vaqt daryo oqib turadigan qismi - daryo o’zani (ruslo), toshqin vaqtida suv bosadigan joylar qayir (poyma) deyiladi.
Vaqtincha oqqan suv o’yib ketgan uzun chuqurlar jar deyiladi. Odatda jarlarning yon bag’ri tik bo’lib, unda o’simlik o’smaydi. Jarlarning uzunligi bir necha metrdan o’nlab kilomertgacha, chuqurligi 50 metrgacha borishi mumkin.