Z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti magistratura bo‘limi

 

Lazer yordamida ishlov berishni afzalliklari:  



 

moddalarni  turi  va  holatlaridan  qat’iy  nazar,  yuqori  tezlik  va  aniqlik 

jarayonlarini avtomatlashtirish va masofadan turib boshqarish; 



  Boshqa usullar bilan qilib bo`lmaydigan amaliyotlarni bajarish; 



  Lazerlar  jismlarni  joylashini  aniqlash,  sun’iy  yo`ldoshlarni  boshqarish, 

tezliklarni aniqlash.  



  Optik gologramma – kogerent nurlar yordamida tasvirlab yozib olish va qayta 

tiklash. Buning uchun lazer juda mos keladi. 

 

 

Lazerlar  aloqa  tizimi  –  telefon  ovoz  to`lqinlarini  modullab  qabullagichga 

uzatgani  kabi,  lazer  nuri  ham  ovoz  yoki  tasvirni  elektromagnit  to`lqinlarini 

modullab uzatadi sifati va masofasi juda yuqori. 

 

35-rasm. Lazerlar aloqa tizimi 

 

Atom  yadrolarini  bo`linishida  juda  katta  energiya  ajralishi  va  undan  amaliyotda 

foydalanish  hozirgi  davrda  oddiy  jarayon  bo`lib  qoldi.  Navbatda  yengil  atom 

---

 

80 

yadrolarining  birikishida  ajraladigan  energiyani  boshqarish  masalasi  turibdi. 

Yengil atom yadrolari – vodorod, deystriy p+n, tritiy (p+2n) o`zaro ta’sirlashganda 

geli  (Ne)  yadrosi  (atom  zarracha)  va  erkin  neytron  (n)  hosil  bo`ladi,  hamda  katta 

(17,6M

e

  V)  energiya  ajraladi.  Bunday  reaktsiya  sodir  bo`lishi  uchun 

(D+T→

4

H

e

+n)  10

7

K  temperaturali  issiqlik  kerak  bo`ladi.  Shuning  uchun  bu 

reaksiyalarni termoyadro reaksiyalari deyiladi. 

 

Bunday jarayonni tashkil etish uchun Ø = 0.1 1mm devorlari qalinligi 1-5- mkm 

atrofida bo`lgan shisha sharga D va T gazlari aralashmasi bilan to`ldirilib, τ =1-10 

rs  li  va  umumiy  energiyasi  10

4

  –  10

5

  D

gel   

bo`lgan  lazer  nurlari  fokuslangan.  Bu 

holda sharga qobig’i bug’lanadi va katta tezlikda tarqatilayotgan zarrachalar hosil 

bo`ladi.  Harakat  miqdorini  saqlanish  qonuniga  asosan  sharchani  ichki  qatlamlari 

markazga kirib harakatlanadi. Ular siqilib, juda yuqori temperatura hosil bo`ladi va 

termoyadro sintezi uchun sharoit yaratiladi.  

 

36 – rasm. Lazer nurlanishining termoyadroviy sinteziga ta’siri. 

 

 

Lazer  nuri  sharchaga  katta  energiya  bilan  yetib  kelishi  uchun  uni  optik 

asboblar  tizimi  yordamida  mayda  bo`laklarga  ajratiladi,  kuchaytiriladi  va  keyin 

fokuslanadi.  Bunday  jarayonlarda  ko`rish  boshqarishi  uchun,  u  o`ta  kogerent 

bo`lishi shart. Shuning uchun bunday aniqlikda ishlaydigan lazerlar yaratish zarur. 

---

 

81 

 

 

Lazerlar  qishloq  xo`jaligida  urug’larni  joylashtirish,  tanlash,  rivojlantirish, 

rag’batlantirishda,  sanoatda  toza  moddalar  olish,  ximiyaviy  reaksiyalarni 

boshqarish,  havoni  buzilishini  nazorat  qilish  va  boshqa  ko`plab  maqsadlar  uchun 

ham qo`llashi mumkin. 

 

 

Lazer  nuri  quvvati  juda  yuqori  bo`lib  po`lat  va  boshqa  metallarni  kesishi 

mumkin.  Lazer  nurini  kichik  bir  nuqtaga  yig’ib  bo`lsada  difraksiya  tufayli  u 

hamisha  noldan  farqli  bo`lgan  o`lchamga  ega  bo`ladi.  Boshqa  tomondan 

fokuslashtirilgan  lazer  nuri  o`lchami  boshqa  yo`l  bilan  hosil  qilingan  nur 

o`lchamidan  albatta  kichik  bo`ladi.  Masalan,  geliy  neonli  lazerning  nuri  yerdan 

oyga tushirilganda 1,5 kilometrlik radiusda yoyiladi. Albatta, ba’zi lazerlar ayniqsa 

yarimo`tkazgichlilari  kichik  o`lcham  evaziga  yoyiluvchan  nur  taratadi,  ammo  bu 

muammoni  linzalarni  qo`llash  orqali  hal  etish  mumkin.  Lazerlar  yaratilgan 

dastlabki  vaqtlardayoq  ularni  qo`llanish  sohasini  o`zi  topuvchi  qurilmalar  deb 

atashgan. Darhaqiqat, lazerlar ko`z nuqsonlarini tuzatish sohasidan tortib transport 

vositalarini boshqarishgacha, fazoviy  parvozlardan tortib termoyadro  sintezigacha 

bo`lgan  sohalarni  qamrab  oldi.  Lazer  XX  asrning  eng  muhim  ixtirolaridan  biri 

bo`lib  qoldi.  Fan  va  sanoatda  lazerlarning  keng  miqyosda  qo`llanilishi  ularning 

ajoyib xususiyati – kogerentligi monoxromatikligi va nurlanish quvvatining yuqori 

darajada yassiligi bilan bevosita bog’liq. 

 

 

Misol  uchun lazer nurining kogerentligi uni ko`rish spektrida bir necha yuz 

nanometrli  difraksion  oraliq  o`lchamida  bir  nuqtaga  yig’ish  imkonini  beradi.  Bu 

lazerli  yozuvchi  qurilmalarga  gigabaytlarda  o`lchanuvchi  ma’lumotlarni  optik 

disklarda saqlash imkonini beradi. Yaxshi jamlangan nur qiyin eruvchan metallarni  

kesish,  eritish,  xatto  bug’lantirib  yuborish  uchun  kifoya  qiladi.  Masalan, 

legirlangan neodli  alyuminiy  itteriyga  asoslangan  lazer  ikkilangan  chastotada  532 

nanometr  uzunlikdagi  to`lqinda  ishlaydi  va  bor  yo`g’I  10  Watt  quvvat  bilan  bir 

qancha  kvadrat    santimetrlaga  bir  qancha  megavatt  energiyani  yo`naltirishga 

xizmat qiladi. Aslida, albatta, nurni difraksiya masofasida yig’ish mushkul. 

---

 

82