Ózbekistan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

Paydalanılǵan ádebiyatlar

Kirisiw

Ózbekstan Respublikasınıń «Tálim tuwrısında»ǵı Nızamında (1997-jıl) tálim mámleketimizdiń sociallıq rawajlanıwında úlken áhmiyetke iye dep daǵazalanıwı pedagogika pániniń jelkesine júdá úlken juwapkershilikti júkledi desek adaspaymız. Ilimiy, ruwxıy, materiallıq, diniy miyraslarımıznı qayta tiklew, olardı zaman sezimi talabı menen uyqastırıp, tek ǵana jeke, milliy máp ushın xizmet etip qalmastan ulıwma mámleketlik mánawiy, sociallıq rawajlanıwǵa úlken úles qospaqta.

Ósip kiyatırǵan jas áwlad hám olardıń keleshekte qanday kásip-óner iyeleytuǵınına qarap, Respublikamız keleshegin kóz aldımızǵa keltirsek boladı. Jaslar biziń keleshegimiz álbette. Usı mániste, jaslardıń tálim-tárbiyasına qatań itibar beriwimiz kerek. Jaslar tálim-tárbiyası hár bir ata-ananıń, oqıtıwshı-tárbiyashınıń Watan aldındaǵı muqaddes wazıypası bolıp esaplanadı.

Usı gezekte soraw payda boladı: olar tálim-tárbiya barısında ne islewi, qanday jol tutıwı, nelerge itibar beriwleri lazım? Bul sorawlarǵa málim dárejede Pedagogika pani juwap beredi. Pedagogika páni ne ushın hám qashan payda bolǵan? Bul sorawǵa juwap bermesten aldın bir tariyxqa nazer taslawımız lazım. Tariyx dereklerinde jazılıwınsha, insanlar jámiyeti payda bolǵannan baslap, ómirde arttırılǵan tájriybelerdi keyingi áwladqa úyretiw mútájligi payda boldı. Tájriybelerdiń toplanıwı nátiyjesinde tálim-tarbiyanıń dáslepki derekleri payda bola basladı. Tabiyat, sociallıq ómir haqqındaǵı tájriybeler tiykarında málim bilimler bayıp bardı.

Tálim-tárbiya isleri menen shuǵıllanıwshı tárbiyashılar kásip-óner iskerleri sıpatında ajralıp shıǵa basladı. Olardıń tálim-tárbiya barısındaǵı iskerlikleri hám toplanǵan tájiriybelerinen orınlı paydalanıwları pedagogika pániniń qáliplesiwine alıp keldi. Usı barısta dáslepki mektep kórinisindegi imaratlar júzege keldi, qáliplesti. Solay etip, pedagogika tálim-tárbiyanıń maqset hám wazıypaları, olardıń mazmunı, metodları hámde qáliplestiriw haqqında maǵlıwmat beriwshi pánge aylandı.

Pedagogika páni neni úyretedi?

Pedagogika páni ósip kiyatırǵan jas awladtı jetkinshekti bárkámal insan etip tárbiyalaw ushın tálim-tárbiyanıń mazmunı, ulıwma nizamlıqlardı hám ámelge asırıw jolların úyretiwshi pán bolıp tabıladı. Geyde, pedagogika páninń ne keregi bar? Pedagogikadan xabarı joq, lekin balalarǵa jaqsı tárbiya beretuǵın insanlar ko'p bolsa? Yamasa kerisinshe, pedagogika pánin bilgen halda hátte óz balalarında qollanbadaǵı sıyaqlı tárbiyalay almaǵanlar da joq emes? degen sorawlarpayda boladı. Sonı esten shıǵarmaw kerek, pedagogika páninń jetiskenliklerisiz jámiyetti alǵa qaray rawajlanndırıw oǵada qıyın keshedi. Eger pedagogika páninen xabarsız bolǵan adamlar pedagogika pánin óz waqtında úyrenip, jetiskenliklerinen nátiyjeli paydalanganlarında balalardı da jaqsıraq tárbiyalaǵan bolar edi. Pedagogikadan jaqsı xabardar bolǵan kisiler bolsa óz bilimlerin tájiriybede isleta almaǵanlıqları ushın balalardı tárbiyalawda tabısqa erise almaǵan. Pedagogika pánin teoriyalıq jaqtan da, ámeliy tárepten de puqta úyreniw kerek. Tálim tárbiyadan gózlengen maqsetti tusinip jetiw hám olar sistemasında jańa bilimler beriw balalardı tuwrı tárbiyalaw shárti bolıp tabıladı. Bunda tárbiyashınıń qalıs miyneti, balalardı súyiwi hám olarǵa jan qurban etiwi tárbiya natiyjeliligin támiyinleydi. Biraq, sociallıq processte tóplanǵan tájiriybeler tárbiya mazmunın qáliplestirse de, olardıń hámmesin kelesi áwladqa úyretiwdiń múmkinshiligi joq edi. Tek xalıq tálimi sistemasına kiretuǵın buwınlar arqalı arttırılǵan tájiriybeniń arnawlı bir bólegin qamtıp alıw múmkin edi.

Ózbek pedagogikasınıń wazıypası Respublikamızda jasawshı hár qıylı millet-xalıqlardıń arzıw-tileklerine sáykes tálim-tárbiyanıń teoriyalıq, ámeliy máselelerin milliy qádiriyatlar tiykarında máseleni tuwrı etip sheship beriw bolıp tabıladı. Bunda Islam dúnyasında qálem terbetken alımlarımızdan tartıp, zamanlas alım hám oyshıllarımızdıń tálimatlarınan sáykes tálim tárbiyaǵa tiyisli qırraların izlep tabıwdı talap etedi. Jas-áwladtıń dúnyaǵa kóz qarasın qáliplestiriwde ǵárezsizlikten aldın qaralanǵan sufizm iliminen de paydalanıw kerek. Erkin pikirlew sisteması jas áwlad ruwxın tárbiyalawdaǵı bas faktorlardan biri bolıp tabıladı. «Pedagogika» termini «Peyne»-«bala» hám «aygogeyn» - «jeteklew » degen mánisdi bildiriwshi latınsha «daydagogos» sózlerinen payda bolıp, tómendegishe anıqlama beredi: eramızdan aldınǵı I - ásirlerde Gretsiyada, bay adamlardıń balaların awqatlandıratuǵın, sáyırǵa alıp baratuǵın, tárbiyashı-qullardı «pedagog» dep atalǵan. Ol balalardıń kámalǵa jetiwine juwapker bolǵan. Olar baylardıń bolaların jeteklep mektepge alıp barǵan hám alıp kelgen. Mektepte isleytuǵın oqıtıwshılardı «didaskallar» (didayko-men oqıtaman) dep ataǵan. Feodalizm jámiyetke kelip bolsa hár eki kásiptegi kisiler xızmetlesligi nátiyjesinde tálim-tárbiya menen arnawlı shuǵıllanatuǵınlarpayda bolǵan. Olardı Chex pedagogı Ya. A. Kamenskiy aytıp ótkenidek, «pedagog» dep ataǵan hám bul sóz házir de tálim- tárbiya beretuǵın oqıtıwshılarǵa da qollanıladı.

Pedagogika páni Ózbekstan Respublikasında ámel qılatuǵın úzliksiz tálim-tárbiya sistemasınıń teoriyalıq tiykarları, nizamlıq hám prinsipleri, ózine tán baǵdarları tálim-tárbiya procesiniń qáliplesiwi, tariyxıy rawajlanıw basqıshların úyretiwshi pán bolıp tabıladı. Pedagogika páni Ózbekstan Respublikasında ilimnen ústin turatuǵın tarawı retinde tán alınadı. Sonıń ushın da, pedagogika páninń metodologiyasi retinde Jáhán hám Shıǵıs pedagog oyshıllarınıń dúrdanaların sáwlelengendirgen derekler, sufizm táliymatı kórinetuǵın kórkem hám ilimiy dóretpeleri, shıǵısqa tán tálim-tárbiya quralları hám metodların óz ishine alǵan derekler, milliy ǵárezsizlik ideyası, Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyası, Ózbekstan Respublikasınıń «Tálim tuwrısda»ǵı Nızamı hámde «Kadrlar tayarlaw milliy programması», «2004-2009 jıllarda mektep tálimin rawajlandırıwdıń Mámleketlik ulıwma milliy programması», dialektik bilim teoriyası hám tábiy ilimiy kompleksi tán alınadı. Joqarıda keltirilgen pedagogika páninń metodologiyasın pedagogikalıq ámeliyatqa qollanıwda jáhán pedagogikalıq tájiriybesinde tán alınǵan hám sezilerli nátiyje berip atırǵan teoriyalıq qaraslar, aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyalardan paydalanıw názerde tutıladı. Olar shaxstıń oqıw - bilim iskerligin liberallastırıw jolı, tálim mazmunın tańlaw hám tálim-tárbiya procesin ámelge asırıw prinsipları, politexnik hám kásip tálimi teoriyası, tálimdi sociallıq paydalı miynet menen uyqastırıw konsepsiyasi, tálim-tárbiya procesiniń fiziologiyalıq nizamlıqlarına tıykarlanıp dúziliwinde kórinedi.

Pedagogika páninń ob'ekti tiykarınan mektep oqıwshıları bolıp tabıladı, predmeti bolsa oqıwshılarǵa berilip atırǵan tálim-tárbiya teoriyası hám ámeliyatı bolıp tabıladı.

Pedagogika tálim-tárbiya maqsetin jámiyet talaplarına hám oqıwshılardıń jas qásiyetlerine qaray mazmunan úyrenip barıwdı talap etedi, tárbiyanıń strukturalıq bólimlerin hám olar ortasındaǵı baylanıslardı ashıp beredi. Sol tiykarda tálim hám tárbiya salasındaǵı tájiriybelerdi ulıwmalastıradı, tárbiyanıń kelesidegi rawajlanıw kelesheklerin, jolların kórsetip beredi. Pedagogika pánine xarakteristika berilgende «ta'lim», «tarbiya», hámde «maǵlıwmat » degen sózlerdi islettik. Bul sózler óz-ara baylanısqan bolıp, bir-birin toltıradı. Olardı pedagogikanıń tiykarǵı kategoriya-túsinikleri depqtaymız. Bulardan tısqarı «oqıwshı», «oqıtıwshı », «metod», «intizam», «komanda », «ortalıq », «direktor» sıyaqlı túsinik-atlarbar bolıp, bul haqqında pikir júrgizilgende bólek aytıp ótken orınlı.

Tárbiya tariyxın úyrener ekenbiz, ol júdá áyyemgi process ekenligin, insaniyat pútkil turmısı dawamında tárbiya menen shuǵıllanǵanlıǵına isenim bildiremiz. Tárbiya processinde babalarımız tárbiyalıq tásirdiń nátiyjeli jol, metodları hám dáreklerin izlep turmısqa nátiyjeni ámelde qollanıp baslaǵanlar, bunıń nátiyjesinde tárbiya haqqındaǵı ideyalar, teoriya hám usınıslar payda bola baslaǵan. Bul pedagogika páninń payda bolıwına sebep boldı. Jáhán oyshılları ózleriniń pedagogikalıq ideyaları menen pánniń rawajlanıwına úles qosdı. Bul processte ózbek oyshıllarınıń jáhán pedagogikası tariyxına qosqan úlesleri sheksiz bolıp tabıladı. Tárbiya haqqındaǵı ideyalar eramızdan aldınǵı VI asirde qálipleskenligi haqqında maǵlıwmatlar bar. Keyingi dáwirlerde pedagogikalıq ideyalardıń qáliplesiwinde zardushtiylik táliymatı, onıń múqaddes kitabı «Avesto» da qımbatlı pikirler jazıp ótilgen. Adamzat tariyxında Islam tálimatınıń tárbiya haqqındaǵı ideyalarınıń qáliplesiwinde áhmiyeti sheksiz bolıp tabıladı. Quranı-Kárim hám Hádislerde musılmanlardıń dúnyaǵa kóz qarası, filosofiyası, ruwxıylıǵı, etikası, hár tárepleme bárkámallıǵı sıyaqlı insaniy sıpatlardı qáliplestiriw tolıq bayan etilgen. Tárbiya haqqındaǵı ideyalardıń rawajlanıwında Imom Buxoriy, Al-Termiziy, Forobiy, Ibn Sino, Abu Rayxon Beruniy, Yusuf Xas Xojib, Axmad Yassaviy, Naqshbandiy, Navoiy, Salamatiy, Abdulla Avloniy hám basqalardıń xızmetlerin úlken bolıp tabıladı.

Prezidentimiz aytqanınday: «Puqaralar endi sociallıq-ekonomikalıq processlerdiń qatnasıwshısı, orınlawshısı emes, bálki qurılısshıı hám shólkemlestiriwshisidir». Bunday jańasha jantasıwlar pedagogika páninń ob'ekti hám predmetin keńeytirdi. Keleside pedagogika páninń ob'ekti tek tálim-tárbiya procesiniń teoriyalıq, metodologik ámeliy támiyinleytuǵın emes, bálki kámil insan bolıp qáliplesiwi, rawajlanıwın támiyinleytuǵın keń tarawlardı óz ishine aladı. Sol sebepli, «Kadrlar tayarlaw milliy programmasıda» ǵı milliy modelinde shaxs kadrlar tayarlaw sistemasınıń bas ob'ekti hám sub'ekti retinde qaraladı. Bunnan tısqarı pedagogika páni aldına jańasha pikir júritetuǵın, jańasha oylaw, milliy ideologiyaǵa iye kámal insandı qáliplestiriw wazıypaları qoyıldı. Pedagogika páninń metodologiyasıda, mazmunıda, tárbiya teoriyasıda, tálimniń shólkemlestirilgen formalarıda, kámallıq dárejesi, sapaların anıqlawda úlken ózgerisler boldı. Bul ózgerisler jańa pedagogikalıq texnologiyalarda óz ornın tabıwı kerek.

Pedagogikanıń tiykarǵı kategoriyaları

Pedagogika tálim-tárbiya maqsetin jámiyet talaplarına hám oqıwshılardıń jas qásiyetlerine qaray mazmunan ózgerip barıwın uyretedi, jetilisken insan tárbiyasınıń strukturalıq bólimlerin hám olar ortasındaǵı múnasibet hám baylanıslardı ashıp beredi. Sol tiykarda tálim hám tárbiya salasındaǵı tájiriybelerdi ulıwmalastıradı, tárbiyanıń kelesidegi rawajlanıw kelesheklerin, jolların kórsetip beredi. Pedagogika mektep, kolledj hám akademiyalıq liceyler hám mektepden tısqarı mákemeleri xızmetkerlerin da teoriyalıq, aldıńǵı tájiriybeler menen qurallandıradı. Ata-analardıń jaslarǵı tuwrı tárbiya etiw, oqıtıwdaǵı sheberligin jáne de jetilistiriw jolında ámeliy usınıslar beredi.

Tárbiya - ósip kiyatırǵan áwladlarda inam etilgen bilimler tiykarında intellektual hám dúnyaǵa kóz qarasın, insaniylıǵın, minnet hám juwapkershilikti jámiyetimiz insanlarına tán bolǵan etikalıq pazıyletlerdi jaratıwdaǵı maqsetti ańlatadı. Tárbiya bala tuwılganınan baslap omiriniń aqırıına shekem dawam etetuǵın process bolıp tabıladı. Sol sebepli, tárbiya sózi kóp waqıtlarda tálim, maǵlıwmat processlerine kiretuǵın jumıslardıń mazmunın da ańlatadı.

Tárbiya - tálim hám maǵlıwmat nátiyjelerin ózinde sáwlelendiredi. Tálim-arnawlı tayarlanǵan kisiler basshılıǵında ótkeriletuǵın, oqıwshılardı bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybeler menen qurallandıratuǵın, bilim qábiletlerin o'stiretuǵın, olardıń dúnyaǵa kóz qarasın keńeytetuǵın process bolıp tabıladı. Eger tárbiya bala tuwılganınan baslap, omiriniń aqırıına shekem shańaraqta, mektepte hám jámiyetshillik tásirinde formalansa, tálim shegaralanǵan (mısalı : klass xanasi, laboratoriya bólmeler) orında boladı. Oqıtıwshı -tárbiyashı basshılıǵında arnawlı bir belgilengen waqıtta alıp bariladı. Maǵlıwmat tálim-tárbiya nátiyjesinde alınǵan hám sistemalastırılgan bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybeler hámde qáliplesken dúńyaǵa kózqaraslar kompleksi bolıp tabıladı. Tálim, tárbiya hám maǵlıwmat uyqasqan birden-bir process bolıp, oqıtıwshı -tárbiyashı olardıń qáliplesiwinde jetekshilik etedi. Oqıtıwshı mektepte sabaq berer eken, oqıwshılardı pán jańalıqlarınan xabardar etedi, olardı joqarı maǵlıwmatlı etiwdi maqset etip qóyadı, áyne waqıtta olarda insaniy sapalardı formalandıradı, tárbiyalaydı. Pedagog oqıwshılardıń intellektual, etikalıq, fizikalıq, estetik, miynetsúyerlik sıyaqlı pazıyletlerin tárbiyalaw ushın, olardıń kúndelik júris-turıs hám peyiline mudami tásir kórsetedi. Sociallıq turmıs tájiriybesiniń kórsetiwinshe, eger insan óz jeke mápin wazıypa etip qoyıp oqısa, úyrense, óz ústinde tinbay qunt penen shug'ullansa, ol joqarı maǵlıwmat alıwı múmkin. Lekin haqıyqıy jetilisken kámalǵa jetken iyesi bolıwı ushın ol tálim hám maǵlıwmattan tısqarı, joqarı insaniy pazıyletler tiykarında tárbiyalanǵan bolıwı shárt. Áne sol pazıyletlerge iye bolǵan adamdı tárbiya kórgen adam dep esaplaydı.

Pedagogika pániniń ózine tán oqıtıw metodları.

Hár qanday pán óziniń ilimiy-izertlew metodlarına iye. Bul metodları arqalı óz mazmunın bayıtıp, jańalap baradı. Turmısta hám ob'ektiv dúnyanı biliw teoriyasında neni úyretiw hám qanday úyretiw kerek, kimdi qanday tárbiyalaw kerek degen máseleler bolıp, olar óz-ara baylanıslı. Ne islew kerek hám qanday ámelge asırıw kerek degen máseleler ortasında dialektik birlik bar bolıp tabıladı. Pedagogika óz mazmunın bayıtıw hám jańartıw máqsetinde ámeldegi pedagogikalıq hádiyse hám processlerdi onıń maqseti hám wazıypalarına muwapıq keletuǵın metodları menen úyrenedi. Usı mánisten alıp qaraǵanda pedagogikanıń ilimiy-izertlew metodları degenimizde jetkinshekti tárbiyalaw, bilimli etiw hám oqıtıwdıń real processlerine tán bolǵan ishki baylanıs hám munasábetlerdi tekseriw, biliw metodları, usılları hám quralları kompleksin túsinemiz. Pedagogika oqıtıw, bilim beriw, tárbiyalaw processlerin hám olardıń mánisin tómendegishe úyreniw-biliwdi názerde tutadı :

1) olardıń ulıwma baylanısı, bir-birin talap etiwi hám óz-ara tásir processinde balalardı oqıtıw hám tárbiyalaw, pán, mádeniyat, ádep hám kórkem óner, tálim hám tárbiyanıń qay jerde ámelge asırılıwına qaramastan ajıralmas baylanısda bolıwı ;

2) olardıń tınımsız háreketi, ózgeriwi hám rawajlanıw processinde payda bolatuǵın oqıtıw hám tárbiyalaw wazıypaları, metodlarınıń ózgeriwi, hámme balalardı birdey úlgide oqıtıw hám tárbiyalaw múmkin emesligi;

3) balalardıń ósiwinde olardıń ayrıqsha qásiyetlerin esapqa alıw, intellektual hám tárbiyalıq iskerlik, sóz hám jumıs birligi kriteryalarına tayanısh;

4) balalar ósip kámalǵa keliwinde tásir etiwshi dástúr, úrp-ádetler, olar ortasındaǵı ayırmashılıqlardı biliw, anıqlaw tiykarında jaqsı menen jaman, eski menen jańa, ortasında júz beretuǵın máselelerdi esapqa alıw, hám taǵı basqa ; Pedagogikanıń ilimiy-izertlew metodları qánshelli jetilisken, aqılǵa muwapıq, tuwrı tańlansa tálim-tárbiya mazmunın jańartıw hám jetilistiriw sol dárejede jaqsılanadı, pedagogika páni de bayıp baradı. Házirge shekem ámeldegi hám islep shıǵılǵan tómendegi ilimiy izertlew metodlarına súyene otırıp pikir júritse boladı :

1) baqlaw metodı ;

2) sáwbet metodı ;

3) test, sorawnamalar metodı ;

4 ) eksperiment-tájiriybe sınaq metodı ;

5) komanda bolıp islesiw metodı h.t.b.

Baqlaw metodı. Pedagogikanıń baqlaw metodı tálim-tárbiya processleriniń ámeldegi awhalı menen tanıstıradı, olardıń saldar nátiyjelerin biliwge járdem beredi hám sol tiykarda jaratılǵan jańa jańa ashılıwlar ushın dáliller, faktorlar jıynaw imkaniyatın tuwdıradı. Bul metodtı qollanıw procesi quramalı bolıp, názerde tutılǵan maqset qanday ámelge asırılıp atırǵanın anıqlaw, oqıtıwshı hám oqıwshılardıń óz-ara baylanısları, individual parqların salıstırıw ushın da qollanıladı. Tájiriybelerdiń kórsetiwinshe, maqset tiykarındaǵı gúzetiw belgili joba tiykarında jıynalǵan dálillerdi haqıyqıy analiz qılıw, salıstırıw tiykarında payda etilgende ǵana nátiyjeli boladı. Baqlawlar tek ápiwayı hádiyselerdi baqlaw, ayırım dálillerdi jıynaw, esapqa alıw, anıqlaw ushınǵana emes, bálki tálim-tárbiya procesin jaqsılaw hám tolıq jetilistiriw maqsetinde ámelge asırıladı. Ádetde pedagogikalıq baqlaw arqalı oqıwshılardıń pánlerdi ózlestiriwleri, olardıń turpayı hám mámilelerindegi ózgerislerdi esapqa alıw hám tiyisli bilimlendiriwge tiyisli-tárbiyalıq tásir kórsetiw jolların belgilew ushın qollanıladı. Ilimiy baqlawlar bolsa tekǵana oqıwshılardıń tábiy iskerligin, bálki olardıń ilimiy dúńyaǵa kózqarasların qáliplesiwi, pikrlew processi kúshi, juwmaqlar shıǵarıwdaǵı aktivliklerin anıqlaydı, olardı analiz etedi hám tiyisli juwmaqlar shıǵarıwǵa múmkinshilik tuwdıradı. Bunday baqlawlar pedagogika páni mazmunınıń bayıwına sebep boladı.

Sáwbet metodı. Tálim-tárbiya procesin jaqsılaw yamasa jaratılǵan ilimiy boljawlardıń qanshellilik tuwrı ekenligin anıqlaw maqsetinde sáwbet metodınan paydalanıladı. Ádetde, sáwbet metodı mektep oqıtıwshılar hám oqıwshılar jámááti menen, ata-ana hám keń jámiyetshillik menen jalǵız hám gruppa bolǵan tártipte jumıs alıp barılǵanda qollanıladı. Bunda sáwbet metodın ámelde qollanıwdan aldın maqsetli joba dúziledi, ámelge asırıw jolları belgilenedi, nátiyjeler analiz etiledi hám tiyisli juwmaq shiǵarıladı. Sonıń menen birge, izertlewshiniń sáwbet alıp barıw hám onı kerekli tárepke jóneltira alıwdı biliwi, sáwbetlesiniń psixik jaǵdayıǵa qaray sáwbet sesler uyǵınlıǵıın maslastıira biliwi oǵada za’ru’rli bolıp tabıladı. Bunda :

1) sáwbet ushın aldınan soraw dúziw;

2) waqıtı hám ótkeriw ornın belgilew;

3) sáwbet qatnasıwshılarınıń sanı hám kásiplerinen xabarlı bolıwı ;

4) sáwbet ushın qolay sharayat hám erkin sóylesiw imkaniyatın jaratıw ;

6 ) sáwbetlestiń kimligini, xarakterin esten shıǵarmaslik;

7) sáwbet nátiyjelerin asıǵıslıq menen analiz etiw, salıstırıw, tiyisli juwmaq shıǵarıw, kerek bolsa qosımshalar kirgiziw hám mektep turmısına nátiyjeni ámelde qollanıw pedagogikalıq tárepten áhmiyetli bolıp tabıladı.

Test, sorawnamalar metodı. Pedagogikalıq ilimiy-izertlew metodları ishinde jetekshi metod sorawnama hám test sorawlardan paydalanıw bolıp tabıladı. Sorawnama -anketa (fransuzcha " tekseriw" mánisin ańlatadı ) metodı qollanılǵanda jaratılǵan ilimiy boljawdıń jańalıǵın biliw, anıqlaw, oqıwshılardıń jalǵız yamasa gruppaǵa pikirlerin, kóz qarawların, qanday kásiplerge qızıǵıwshılıqların, keleshektegi árman-tileklerin biliw hám tiyisli juwmaqlar shıǵarıw, usınıslar beriw maqsetinde ótkeriledi. Ózbekstan da, Oraylıq Aziyada birinshi bolıp test metodın mektep, joqarı hám orta arnawlı tálim sistemasına nátiyjeni ámelde qollandı. Test sınawlarınan gózlengen maqset az waqıt ishinde oqıwshılardıń bilimlerin anıqlaw, bahalaw bolıp tabıladı. Bunda test sorawların qanshellilik anıqlıq hám aqıl menen, pikrlew procesine zıyan jetpeytúǵıń etip dúziw áhmiyetli ekenligin názerde tutıw kerek. Test sorawlarınıń ornı hám olardı mazmunan reń-bereń etip dúziw, oqıwshılardıń ózbetinshe pikirlerin rawajlandıradı, keleshekte real bahalaw imkaniyatın beredi.

Eksperiment-tájiriybe sınaq metodı. " Eksperiment" sózi latınsha " sınap kóriw", " tájiriybe etip kóriw" mánisin ańlatadı. Ádetde eksperimental-tájiriybe jumısları tálim-tárbiya procesine baylanıslı ilimiy boljaw yamasa ámeliy jumıslardıń nátiyjeni ámelde qollanıwı processlerin tekseriw, anıqlaw maqsetinde ótkeriledi. Bunda da ilimiy boljawlardıń didaktik yamasa ámeliy áhmiyetine itibar beriledi. Ótkeriletúǵın tájiriybe jumısları tálim hám tárbiya ortasındaǵı nızamlı baylanıslardı anıqlaw, nátiyjelerdi esapqa alıw tiykarında jańa metodlardı nátiyjeni ámelde qollanıwǵa, tálim-tárbiya nátiyjeligini asırıwǵa qaratıladı. Sonıń menen birge, tálim-tárbiya procesiniń barıwın, dúzilisi hám nátiyjelerin aldınan kóre biliw múmkinshiligin beredi. Eksperiment metodı jaǵdayǵa qaray 3 túrde ótkeriledi:

1) tábiy eksperiment;

2) laboratoriya eksperimenti;

3) ámeliy tájiriybe.

Pedagogikalıq eksperiment óz mazmunına kóre didaktik, tárbiyalıq, mekteplik máseleleri maydanınan ótkeriledi. Pedagogikalıq eksperiment tájiriybe jumısların ótkeriwde tómendegi talaplar ámelde boladı: 1) jumıstıń anıq, ilimiy tárepten tiykarlanǵan boljawın anıqlaw hám kutilishi kerek bolǵan nátiyje ushın joba belgilew kerek. 2) ilimiy jumıs yamasa pedagogikalıq iskerlik ushın anıq ob'ekt belgilew, ámelge asırıw boyınsha qosımsha metodlardı anıqlaw. 3) tájiriybe jumısı ótkeriw waqtın hám múddetin belgilew. 4) tájiriybe ushın kerek bolǵan ásbap - úskene hám basqa taǵı basqalardıń tayın turıwı ; 4) eksperiment nátiyjelerin asıǵıslıq penen analiz etiw hám tiyisli juwmaq shıǵarıw hám usınıslar beriw kerek.

Komanda bolıp islesiw metodı. Pedagogikada komanda bolıp islesiw metodı júda keń qollanılatuǵın metod bolıp esaplanadı. Bul usıldan pedagog-oqıtıwshılar kúndelikli sabaq barısında, ashıq sabaqlarda álbette, sabaqtan tısqarı oqıtıw barısında qollanadı. Bul usıldıń álbette paydalı tárepleri kóp, máselen, komanda bolıp isleskende oqıwshılar birlesip, óz pikirlerin bir jerge jám etip qarar qabıl qılıwdı úyrenedi desek boladı. Jáne de oqıwshılar bir – biriniń pikirlerin tıńlap, náwbetpe – náwbet shártlerdi orınlawı múmkin. Bul usıldıń ózine tán jolları, usılları bar, komanda bolıp isleskende, oqıwshılar menen auditoriyada bir neshe toparlarǵa bólingen halda soraw juwaplar ótkeriw múmkin, viktorinalar ótkeriw kibi, máselen tómendegi usıllar:

“Bilemen. Bilip aldım. Biliwdi qáleymen”

Bunda auditoriyadaǵı oqıwshılar sanına qarap bir neshe toparlarǵa bólinedi, hám jazıw taxtası 3 ke bólinedi hám “Bilemen”, “Bilip aldım”, “Biliwdi qáleymen” dep 3 bólegine jázılıp shıǵıladı. Keyin oqıtıwshı oqıwshılardan búgingi ótilejaq bolǵan tema boyınsha nelerdi biletuǵının soraydı, hám oqıwshılar birme-bir “Bilemen” qatarına jazadı. Bul waqıtta álbette oqıtıwshı oqıwshılardıń aktiv qatnasıp atırǵanlıǵına dıqqat awdarıwı lazım. Jáne qáte maǵlıwmat jazıp atırǵan oqıwshılardı birden qaralamay ( bul oqıwshınıń passiv bolıp qalıwına alıp keliwi múmkin), olarǵa áste aqırınlıq penen túsindiriwi shárt. Bul shárt orınlanǵannan keyin oqıtıwshı búgingi ótetuǵın temanıń tekst kórinisin oqıwshılarǵa tarqatadı. Bunda oqıwshılar búgingi otiletuǵın temanı tereń úyrenip, oqıp shıǵadı. Hám oqıp bolınǵannan keyin oqıwshılar bir birleri menen pikir almasıp, ótilgen tema boyınsha “Bilip aldım” ústinine bilip alǵan bilimlerin jazıp baradı. Keyin oqıtıwshı oqıwshılardan búgingi ótilgen tema boyınsha nelerdi bilip alıwdı (qosımsha) soraydı hám komandalardan izbe-iz sorap juwap ala baslaydı. Oqıwshılar jáne qanday bilimlerge iye bolıwdı qáleytúǵınların izbe-iz “ Biliwdi qaleymen” ústinine jazıp baradı. Eń aqırında oqıwshılardı jáne bir márte sınaqtan ótkeriw ushın test sorawların tarqatadı. Keyin bolsa, hár bir komandanıń toplaǵan balları esaplanadı hám eń kóp ball toplaǵan komanda jeńimpaz boladı. Tómende “BBB” kestesin keltirip ótemiz: